tag:blogger.com,1999:blog-80720888942149568472024-02-19T17:10:00.587-08:00लोकविमर्शलोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.comBlogger75125tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-10467072531320848392019-10-26T05:46:00.000-07:002019-10-26T05:47:33.459-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मेरे लिए लोक अब सर्वहारा का पर्याय है –
विजेंद्र </span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><span style="mso-spacerun: yes;"><br /></span></span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi7G6Mm40i4M_LQxgLxRtlmYL6lfpByj6FfpSPEuw03nv0_LF5e8CLTOG1NlO5KVw_Ntv9WBVR0sPNWmjov9JH4bEogRpx7aH20DJA_OUDo3TXMlP3hhh-SoQSgBnIXXGtBpB0snNBvx14/s1600/lokvimarsh+kavar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="960" data-original-width="667" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi7G6Mm40i4M_LQxgLxRtlmYL6lfpByj6FfpSPEuw03nv0_LF5e8CLTOG1NlO5KVw_Ntv9WBVR0sPNWmjov9JH4bEogRpx7aH20DJA_OUDo3TXMlP3hhh-SoQSgBnIXXGtBpB0snNBvx14/s320/lokvimarsh+kavar.jpg" width="222" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">विजेन्द्र अस्सी की उमर पार कर चुके हैं हिन्दी की पुरानी पीढी के कवि हैं
।विजेन्द्र का रचनात्मक जीवन साठ के दशक से प्रारम्भ हुआ और आज तक निरन्तर लिख रहे
हैं । जिस पीढी मे धूमिल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">भगवत रावत </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">मलय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">धनंजय वर्मा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">नीलकान्त </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">नामवर सिंह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">केदारनाथ सिंह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">कुँवर नारायण थे विजेन्द्र भी उसी पीढी के हैं ।हिन्दी कविता में लोकधर्मी
आन्दोलन के अग्रदूत हैं जिसके लिए उन्होने अपने समय मे कृतिओर नामक पत्रिका निकाली
और बहुत से लेखकों की खोज की उनसे लिखवाया तथा आगे बढाया आज की पीढी मे बहुत से
लेखक और कवि हैं जो विजेन्द्र की देन हैं ।विजेन्द्र ने लोक को लेकर अपना
आलोचनात्मक लेखन भी किया । अनुवाद भी किया तथा सहित्य की कलावादी प्रवृत्तियों का
विरोध भी किया । विजेन्द्र का साक्षात्कार हमारे समय के जरूरी कवि चंद्रेश्वर ले
रहे हैं । यह काम बडा कठिन था चंद्रेश्वर के पास साहित्य की व्यापक समझ है और वह
खुद बडे लेखकों और आलोचकों के आत्मीय रहे तथा विरोध व प्रतिरोध का दंश भी झेला ।
चंद्रेश्वर की आलोचना और कविता पर कई पुस्तके प्रकाशित हैं वह लगातार पत्र
पत्रिकाओं में छपते रहते हैं । तथा नब्बे के दशक का कवि होने के बावजूद भी वह आज
भी निरन्तर सक्रिय है और लोकधर्मी आन्दोलन के लिए समर्पित हैं ।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvZm73jcqt5YQ5Z4fbBIjB-55nA3FUt7L1Op4Sgmn5OrxmqGv6Er42CuQfgHQ8Dy29sDluE523JXxeXvwKcGFv1wC3fu9l3bkUN9YlZm6JN1ujPFDDTqb-Y8eF-2W0AJUOv1qGjcteWYc/s1600/vijendra.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="180" data-original-width="180" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjvZm73jcqt5YQ5Z4fbBIjB-55nA3FUt7L1Op4Sgmn5OrxmqGv6Er42CuQfgHQ8Dy29sDluE523JXxeXvwKcGFv1wC3fu9l3bkUN9YlZm6JN1ujPFDDTqb-Y8eF-2W0AJUOv1qGjcteWYc/s1600/vijendra.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;"> विजेंद्र</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र </span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"> </span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">की :</span></b><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"> </span><b style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर से
बात-चीत</span></b><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर - आपने हिंदी में पहली कविता कब और किस उम्र में लिखी थी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वह कविता तुकांत थी या छंद-बद्ध</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मैंने पहली कविता 1956
में लिखी . उस समय मेरी उम्र लगभग 22वर्ष रही होगी . उस समय मैं कशी- हिन्दू </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विश्वविद्यालय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में स्नातक छात्र था . कविता यहाँ दे रहा हूँ .
यह कविता मेरी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रतिनिधि
कविताएँ </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">संकलन (किताब-घर
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रकशन ) में
प्रथम कविता है . कविता गीत शीर्षक से प्रकाशित है . यह कविता उसी वर्ष कोलकता से
प्रकाशित होने वाली पत्रिका </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ज्ञानोदय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में प्रकशित भी हुई थी . कविता इस प्रकार है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> “</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">फाँसोगे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">/</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सोने के फंदे
में</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वो उड़ते भोले पंख नहीं /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">फासो ! /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तोड़ोगे /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">निष्ठुर प्रहारों से /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वो शीशे का महल नहीं
/</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तोड़ो ! /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बेधोगे</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नयनों की कोरों से/</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वो इतना भोला प्यार नहीं /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बेधो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> !</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"> /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">गाओगे /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">झूठे अनगिन
विश्वासों में /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वो ऐसा कल्पित गीत नहीं /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">गाओ !/</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आभाव के बाँधों
से /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वो मंथर गंगा
धार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नहीं /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">रोको ! /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वो गीत है
शाश्वत /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चेतन है</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> / </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जीवन मेरा /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">और तुम्हारा /</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">और सभी का !”</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इस समय थाजब कि कवि त्रिलोचन का अभिन्न और आत्मीय सान्निध्य मुझे मिल चूका
था . वे मेरी हर नई कविता को देखते थे . सुधार भी सुझाते थे . मैंने उनको ही अपना
काव्य गुरु माना . और आज तक भी मानता हूँ . मैं कशी हिन्दू विश्वविद्यालय में 6
वर्ष रहा .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इन्टर मीडियट से
परास्नातक तक . त्रिलोचन ने मेरा मार्गदर्शन किया . और मैं इधर-उधर भटकने से बच
गया . उन्हों ने कविता के पथ को बहुत ही कठिन पथ बताया . और यह भी कि अगर कविता को
गंभीरता से ऊँचाई तक ले जाना है तो प्रत्यक्ष </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">परोक्ष अनुभव को गहन और व्यापक बनाना होगा .
दूसरे संस्कृत का अच्छा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ज्ञान जरुरी है . क्योंकि हर कवि के लिए अपने </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">CLASSICS </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">को आत्मसात करना
चाहिए . परम्परा के गहरे ज्ञान के बिना बड़ी काव्य-कृति संभव नहीं .
मैं अंग्रेजी का छात्र था . मुझे कुछ संदेह हुआ. शायद मैं कविता को आगे न ले
जा पाऊँ .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बनारस में आए
दिन काव्य गोष्ठियाँ होती थीं . मैं उनमें शिरकत करता था . संजोग से इन गोष्ठिओं
में गुरुवर रामदरश से भेंट हुई . उन्हों ने मेरी काव्य रूचि</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">देख कर लिखने को
प्रोत्साहित किया . अत: मेरा मन बना कि जीवन में व्यवस्थित होकर कविता को ही पूरा
समर्पण देकर आगे बढ़ना है . अनेक बाधाओं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उपेक्षाओं और तीखे विरोधों के बावजूद कविता ही मेरा जीवन है . और
चित्र-कला उसकी पूरक .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- आप सबसे पहले किस साहित्यिक पत्रिका में प्रकशित हुए </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आपके आरंभिक कवि
कर्म पर पहले-पहल किस संपादक की पारखी नजर पड़ी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlFd5BLO05dC1k5Yd7bbhqzSUPC6ELEA6Eqhk9bq5igTbOqvZ9ThxYa7CXoONJdqsnXLiRgmfopMMCyedAupw4AvrZNw5Bh6RXhEJg3Zmcwn4v_oFwAQfEnSmac1Rkt3M2TDNU3Vsah4I/s1600/chandreshwar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="960" data-original-width="764" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlFd5BLO05dC1k5Yd7bbhqzSUPC6ELEA6Eqhk9bq5igTbOqvZ9ThxYa7CXoONJdqsnXLiRgmfopMMCyedAupw4AvrZNw5Bh6RXhEJg3Zmcwn4v_oFwAQfEnSmac1Rkt3M2TDNU3Vsah4I/s320/chandreshwar.jpg" width="254" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">चंद्रेश्वर</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र- सबसे पहले </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ज्ञनोदय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में प्रकशित हुआ .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बनारस में कवि विष्णुचंद्र शर्मा मेरे वरिष्ठ सहपाठी रहे . वे भी त्रिलोचन
के बहुत करीब थे . उन्होंने </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नाम से बहुत ही
लघु आकर की पत्रिका प्रकाशित की थी . विष्णु जी ने मेरी एक कविता उसमें
प्रकशित की थी .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उस पत्रिका में नामवर सिंह ने सबसे पहले मुक्तिबोध पर एक महत्वपूर्ण
किन्तु संक्षिप्त आलेख लिका था . विष्णु जी ने आचार्य हजारीप्रसाद जी को प्रकशित
किया था . केदारनाथ सिंह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शमशेर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">त्रिलोचन आदि
कविओं को विष्णु जी ने प्रकाशित किया . यह पत्रिका एक वर्ष तक नियमित
प्रकशित होती रही . बाद में बंद हो गई .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">संपादकों की पारखी नज़र किसी नए कवि पर पड़ती हो !</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुझे संदेह है .
इसके लिए बहुत संघर्ष करना पड़ता है . 1956 से लेकर 1960 तक लगातार </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कल्पना </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पत्रिका में कविता भेजता रहा . बराबर लौटती रही . 1960 में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कल्पना </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में मेरी दूसरी कविता प्रकाशित हुई .उन दिनों में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कल्पना </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ ( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हैदराबाद ) ही अकेली मानक पत्रिका थी . उस में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रकशित होने का
अर्थ था कि कवि को स्वीकृति मिल रही है . लोग उसे कवि रूप में पहचानते थे .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>चंद्रेश्वर-<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>आपके कवि कर्म पर सबसे पहले किस महत्वपूर्ण
आलोचक ने ध्यान दिया </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -आपको मैं बता दूँ मैं बहुत ही उपेक्षित कवि रहा हूँ . कारण </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मैं अपनी पत्रिका </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, ‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कृतिओर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">के माध्यम से उन शिखर आलोचक कहे जाने वाले आलोचकों के </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता के नए प्रतिमान </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">की स्थापनाओं को खंडित करता रहा . क्योंकि ये सब </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अमरीकी नव समीक्षा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">से उत्खनित विचार हैं . इस से बहुत से लोग नाराज़
हुए . दू सरे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मैंने
आधुनिकतावादी कविओं यथा विजयदेव</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नारायण साही </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">रघुवीर सहाय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कुंवर नारायण </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">केदारनाथ सिंह तथा श्रीकांत वर्मा आदि का अग्रगामी दृष्टि से
पुनर्मूल्यांकन कराया . ये कवि छाये हुए थे . और निराला की प्ररम्परा के कवि
त्रिलोचन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नागार्जुन और
केदारनाथ अग्रवाल अदि पृष्ठ-भूमि में डाल दिए गए थे . इस से आधुनिकतावादी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जिनका वर्चस्व बना हुआ था </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बहुत नाराज़ हुए . लेकिन पाठकों ने इसका स्वगत किया
. बहरहाल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">1990 के आस-पास
मुझे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रथम पहल
सम्मान </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मिला .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> ‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पहल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">के संपादक ज्ञान रंजन हैं . मुझे आश्चर्य हुआ ! </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उस से पहचान बनी
. 1999 में सुपरचित समीक्षक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रो </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">O </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">रेवतीरमण
( मुजफ्फरपुर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बिहार </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">की एक पुस्तक आई
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता में समकाल
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ . </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इसमें उन्हों ने
30 पृष्ठीय एक आलेख मेरी कविता पर लिखा .शीर्षक है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, ‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शब्द जन्म लेते हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जीवन क्रियाओं से </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ . </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">यह आलेख मेरे छटे कविता संग्रह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, ‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ऋतु</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">का पहला फूल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तक ही सीमित है .अब तो मेरे २३-24 कविता संग्रह आ
चुके हैं . और 13 भागों में काव्य रचनावली भी . पर मेरा अपना विचार है कि
इतना अच्छा आलेख मेरी कविता पर इतने साहस से अभी तक किसी ने नहीं लिखा</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">.</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता में समकाल
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पुस्तक का
प्रकाशन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">रामकृष्ण
प्रकाशन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विदिशा ( म
.प्र.) से हुआ है . अब प्रकाशन बंद हो चूका है. और पुस्तक भी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">OUT-OF-PRINT </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- आप कविता के लिए भाव</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> , </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विषय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वस्तु </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कथ्य </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">या अंतर्वस्तु को ज्यादा महत्वपूर्ण मानते हैं या कला-पक्ष यानी
शिल्प विधान को </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -ये दोनों ही चीजें महत्वपूर्ण हैं . समर्थ और सारगर्भित कथ्य को
अगर उत्कृष्ट शिल्प और रूप-विधान में न ढाला गया तो महत्वूर्ण कथ्य भी निष्प्रभावी
होगा . और अगर हम सिर्फ शिल्प </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सौष्ठव पर ही ध्यान देंगे तो कविता दुर्बल</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">होगी . अत : कविता में कथ्य और शिल्प का
सानुपातिक और संगति-मूलक विधान आवश्यक है . कथ्य और रूप के सम्बन्ध
द्वंद्वात्मक होते हैं . अर्थात ये एक दूसरे को प्रभावित करते हैं . कथ्य को रूप (
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">FORM
) </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">से अलग नहीं
किया जा सकता . इसी प्रकार रूप को कथ्य से . जैसे आत्मा और शरीर का सम्बन्ध है .
ध्यान रहे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता एक कला
कृति भी है . अत: वह कलाकौशल और शिल्प-सौष्ठव की माँग करती है .कलात्मक शिल्प के
अभाव में महत्वपूर्ण कथ्य भी अनर्गल लगने लगता है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- हमारी सभ्यता संस्कृति में काव्य सृजन में छंद-विधान या
गेयता को ज्यादा महत्व मिला है . आदि कवि वाल्मीकि से लेकर आधुनिक काल तक .
क्या आपको ऐसा महसूस नहीं होता कि हिंदी में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नई कविता </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">से लेकर समकालीन कविता तक के कविओं की कविताएँ गद्य विधाओं की तरह पाठ्य
भर बनकर रह गई हैं . यानी प्रकाशित संग्रहों में कैद होकर दम तोड़ रही हैं .इस पर
विस्तार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">से प्रकाश डालें
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -इस प्रश्न में कई बातें एक साथ कही और पूछी गई हैं . छंद </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बद्ध पद्य जरुरी नहीं कविता हो . अर्थात छंद एक अनुशासन
है जो काव्य रूप को व्यवस्थित करता है . लेकिन वह कविता को रचता नहीं .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हजारो छंद ऐसे
मिल सकते हैं जहाँ कविता अनुपस्थित है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> . </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दूसरे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">छंद मैं इतने
बंधन होते हैं कि जीवन और जगत की प्रचुरता को हम सहज और मुकम्मिल तौर पर व्यक्त
नहीं कर सकते . निराला ने छंद के बारे में कुछ महत्वपूर्ण बातें कही हैं . </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ये सब छंद
नियमों से बंधे हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अतएव इन नियमों</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में बंध</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कर जो कविता की
जाएगी वह मुक्त </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">काव्य न हो सकेगी .जिस प्रकार मुक्त-पुरुष संसार में किसी नियम के
वशीभूत नहीं रहते</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> , </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">किन्तु उन नियमों की सीमा पार कर सदा मुक्ति के आनंद में विहार करते हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उसीप्रकार मुक्त कवि भी अपनी कविता को पिंगल के
बंधन से नहीं रचना चाहते .भारती के सूक्ष्म भंडार के अधिकारी वे अमर कवि उसे
सम्पूर्ण नियमों से मुक्त कर देते हैं . उनकी कविता परिमित नहीं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, -</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अमित होती है . वे पराधीन नहीं स्वाधीन हैं . वह
एक संकीर्ण सीमा में विहार करनेवाले नहीं अनन्त और असीम ब्रह्माण्ड उसका क्रीड़ा
स्थल है .... </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">और आगे निराला
ने कहा है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,
“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">महापुरुष नियमों
और बंधनों से स्वतंत्र रहने पर भी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दुराचारी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">या अत्याचारी नहीं कहला सकते किन्तु वे पुरुष की यथार्थ सत्ता का बोध</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कराते हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उसी तरह कवि के मुक्त-काव्य में नियमों और बंधनों
का अनुशासन न रहने पर भी वह काव्य का यथार्थ रूप है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">किन्तु उस से उच्छ्रंखलता</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दुराचार या किसी अन्य दोष की उद्भावना नहीं हो
सकती .....इस ढँग की कविता अर्थात मुक्तकाव्य इस समय संसार की प्रतिष्ठित सभी
भाषाओँ में प्रचलित हो गया है ........छंदोबद्ध काव्य में कृत्रिमता की कलई चाहे
कुछ देर से खुले </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">परन्तु मुक्त-काव्य में तो वह तत्काल पकड़ में आ जाती है . ....दुःख के साथ
कहना पड़ता है कि हिंदी में कविता का मुक्त स्वरूप देखने के लिए अभी हमें बहुत
दिनों तक अपेक्षा करनी होगी . ( निराला रचनावली </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भाग -5 </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पृष्ठ 163</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ) </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">यहाँ निराला कविता को छंद के बंधन से मुक्त करने
की बात को मनुष्य की मुक्ति से जोड़ कर देख रहे हैं . छंद के कृत्रिम बंधन को
छिन्न-भिन्न कर निराला ने नया </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुक्त </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">छंद </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आविष्कृत किया . जिसका विकास निराला से बाद के
कवियों </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">– </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">त्रिलोचन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नागार्जुन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">केदारनाथ अग्रवाल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कुमारेन्द्र पारसनाथ सिंह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कुमार विकल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भगवत रावत </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विष्णुचंद्र शर्मा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मलय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रकांत
देवताले आदि में देखा जा सकता है | गेयता कविता में संगीत की गेयता से अलग और
भिन्न चीज़ है . संगीत में गेयता एक अनिवार्य तत्व है . लेकिन कविता में गेयता का
रिश्ता उसकी लय से है . मीरा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सूर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तुलसी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कबीर अदि संत कविओं की कविता को संगीत के
नियमों में बांधकर संगीत का विधान है . लेकिन वहाँ कविता</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">क्षतिग्रस्त हुई
है . हम वहाँ </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">काव्यार्थ को
नहीं बल्कि संगीत और</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">गायन से आत्मविभोर हो उठते हैं . कविता और संगीत में हमें भेद करना होगा .
कविता का बलाघात अर्थ-ध्वनि पर होता है . संगीत आरोह-अवरोह द्वारा नियंत्रित गान
पर जोर देता है . </span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">निराला ने यह भी कहा है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, “ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हिंदी के कविओं ने इन नवीन छंदों की सृष्टि की थी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उसी तरह अपनी ही विचार-धारा के अनुसार यदि यह मान
लें कि वर्तमान युग के नये कवि वर्तमान शैली की सुविधा के विचार से नवीन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नवीन छंदों ( सम और विषम</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> ) </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">की सृष्टि कर
रहे हैं इस से आपकी क्या हनि है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">क्या आप सृष्टि का क्रम रोकना चाहते है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">या छंदों के पुराने आवर्त में ही कविओं को पैर कर
उनसे कवित्व रूपी तेल निकालना</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चाहते है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">” ( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">निराला रचनावली </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भाग -५ </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पृष्ठ 160 )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दरसल निराला छंद
को जड़ नहीं मानते . ऐतिहासिक काल क्रम </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जीवन और समाज में परिवर्तन के साथ कविता और उसके शिल्प विधान में भी परिवर्तन
होता है . इसी लिए निराला ने</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">छंदों की व्यापक भूमि में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुक्त-छंद </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">को आविष्कृत किया . मुक्त-छंद भी एक छंद है . कुच्छ लोगों ने इसे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">छंदसे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">– </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुक्ति समझ कर इसका का बेहद दुरूपयोग किया
है . उन्हों ने कविता को छंद-मुक्त मा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">न कर उसे लद्धड़
गद्य बना दिया . मुक्त-छंद में अनेक परम्परित छंदों का स्वत: ही समाहार हो जाता है
. अनुशासित और शिल्प-कौशल युक्त मुक्त-छंद लिखना परम्परित छंद लिखने से कहीं
मुश्किल है .</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">| </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दूसरा पक्ष आपके सवाल का समकालीन कविओं में छंद
की अवहेलना या अराजकता को लेकर है . मेरी आपसे यहाँ विनम्र असहमति है . समकालीन
कविओं ने मुक्त-छंद के अनुशासन में रहकर ही उत्कृष्ट कविता लिखी है . मैं कविओं की
बात कर रहा हूँ . कविता लिखने वाले हर व्यक्ति की नहीं . क्योंकि मैं इसे कई बार
कह चूका हूँ कि कविता लिखनेवाला हर कोई कवि नहीं होता . समकालीन कविता के प्रमुख
कवि नागार्जुन हैं . त्रिलोचन हैं . केदारनाथ अग्रवाल हैं .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शील हैं .
कुमारेन्द्र </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कुमार विकल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भगवत रावत </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रकांत देवताले हैं . विष्णुचंद्र शर्मा हैं . मलय हैं . इन सभी ने
मुक्त-छंद का उचित प्रयोग किया है . ध्यान रहे गद्य और कविता का विरोध नहीं है.
क्योंक आज हम कविता बो-चल के गद्य में ही लिखते हैं . कवि के सामने सबसे बड़ी
चुनौती है गद्य में लिख कर काव्य रचना करना . इस से यह भी ध्वनी निकलती है कि
कविता के उकरण गद्य से भिन्न और अलग हैं . आखिर गद्य कविता में कैसे रूपांतरित हो
जाता है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">यह बिलकुल अलग
प्रश्न है . और विस्तृत विमर्श की मांग करता है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आपने कहा है कि कविता संकलनों में कैद होकर दम तोड़ रही हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">यह प्रशन कविता और पाठकों में उसकी लोक-प्रियता
से जुड़ा है . इसका गहरा सम्बन्ध आज की सामाजिक व्यवस्था से है .
पूँजी-तंत्र सबसे पहले हमारी सृजनशील अभिरुचि और रचनात्मकता को नष्ट करता है
. कविता तो बहुत ही उच्च रचनात्मक संस्कार की मांग करती है. पूँजी-तंत्र में
अधिकांश लोग गंभीर चीज पढने से कतराते हैं . उन्हें सस्ता मनोरंजन चाहिए .
प्रदूषित हास्य . या फिर जादू और तिलस्म की बातें . अत: उत्कृष्ट रचना जैसे विरल
है वैसे ही उसके पाठक भी . तुलसी ने संस्कारवान पाठक के लिए </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वर-पुरुष </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">की संज्ञा दी है . लेकिन फिर भी कविता के गंभीर पाठक हैं. और वे श्रेष्ठ
कविता को खोज कर पढ़ते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दूसरी बात है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बाज़ार और व्यापार का प्रभाव . प्रकाशक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अपने लाभ के लिए पुस्तक की कीमत इतनी अधिक रखते
हैं जिसे सामान्य पाठक चाह कर भी नहीं खरीद सकता . मुझेसे अनेक लोगों ने कहा है कि
वे मेरे साहित्य को समग्र पढना चाहते हैं . पर मूल्य इतना है कि उनकी वित्तीय
स्थिति उन्हें विवश किये है . उदाहरण के लिए जब मेरी आत्मकथा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शेष है है अभी समर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रकशित हुई तो बहुत लोगों ने उसे पढने की
उत्सुकता व्यक्त की . मैंने उन्हें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रकाशक के संपर्क बिंदु दिया . लेकिन जब उन्हें पता लगा की उसका मूल्य
1500 / रु . है तो वे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अचंभित होकर रह गए . प्रकाशक से मैंने यह भी कहा कि मुझे कोई रॉयल्टी नहीं
चाहिए .पर पुस्तक का मूल्य कम हो. पर प्रकाशक के तर्क अपने लाभ के हित में अधिक
मूल्य का औचित्य सिद्ध कर देते हैं . इसका दुष्परिणाम लेखक को उठाना पड़ता है . वह
अपने अपेक्षित पाठकों तक पहुँच ही नहीं पता . लेखक खरीद कर कितने मित्रों को
पुस्तक उपलब्ध करा सकता है . पेपर-बेक छापने को प्रकाशक तैयार नहीं होता . क्योंकि
पुस्तकालयों में पेपर-बेक नहीं खरीदी जातीं . तो एक कुचक्र बना हुआ है . उसे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तोड़ना लेखक के
वश में नहीं . मुझे ज्ञात है जब सोवियत-संघ में समाजवाद था तब सबसे कम मूल्य
उत्कृष्ट कृतिओं का ही होता था . यह व्यवस्था चाहती ही नहीं कि जनता सुशिक्षित हो
कर अपने को संस्कारित करे . औरस्वयं वर्ग चेतन बनाये . ये ऐसी बातें हैं जो ऊअर से
नहीं दिखाई देती .लेकिन कुचक्र का जालल अदृश्य बिछा हुआ है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अंग्रेजी भारत में अपना साम्राज्य बनाये हुए है . लोग अंग्रेजी की किताबें
तो उच्च मूल्य पर भी खरीद लेते हैं . पर हिंदी की नहीं . मध्यवर्ग और उच्च
मध्य-वर्ग के घरों में अंग्रेजी पुस्तकों का अम्बार होगा .पर हिंदी की पुस्तकें
देखने को नहीं मिलेंगी . यह सांस्कृतिक पिछड़ेपन की निशानी है . हिंदी पट्टी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उत्तर भारत में सबसे अधिक है .बंगाली अपनी भाषा
को बहुत प्यार करते हैं . अपने कविओं को सम्मान देते हैं . मैंने श्रमिकों को भी
रविन्द्रनाथ ठाकुर के गीत गाते सुना है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- हिंदी कविता की मुक्ति कैसे संभव है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उसका भविष्य छंद से जुड़कर है या
गद्यात्मकता में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जिस तरह हिंदी में समकालीन कविता के नाम पर अभिव्यक्ति की शैलियो को
लेकर जटिल-बौध्हिक और गद्यात्मक उपक्रम हुए हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उनसे कविता अपने सामान्य पाठकों /श्रोताओं से दूर
हुई है . अभी हाल ही में दिवंगत कवि विष्णु खरे हों या दिल्ली के अन्य नेता</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">या दादा टाइप
कविओं में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">असद जैदी या
देवी प्रसाद मिश्र </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सबने कविता को चिंतन परक और गद्य </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मय बनाने की कोशिश की</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है .ऐसे में अच्छी और सच्ची कविता जो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जन या लोक से जुड़ सके उसका भविष्य किधर होकर संभव
है .---कोरा गद्य </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कोरा विचार </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बयान </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">या गेयता और
छंद को भी स्वीकार करना होगा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -यह प्रश्न सच में बहुत महत्वपूर्ण है . कविता की मुक्ति कभी
संभव नहीं हैं ! क्योंकि खराब कविता लिखने वाले सदा बहुतायत में होते हैं . और
अच्छी कविता हाशिये पर धकेल दी जाती है. और दिलचस्प बात यह कि ऐसा हर युग में होता
रहा है . कविता का भविष्य मुक्त-छंद को और अधिक समृद्ध </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विकसित </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वास्तुशिल्पीय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">संरचनात्मक स्थापत्य प्रदान करने में ही है . काव्य लय को और अधिक
अनुशासित और प्रमुखता देने की जरुरत है . कविता की उत्कृष्टता और गरिमा बनाये रखना
ही उसकी मुक्ति है . हमें मुक्त-छंद पर अधिक ध्यान देना चाहिए . मुक्त-छंद कविता
की बहुत बड़ी उपलब्धि है . कविता में बौद्धिकता तभी अखरती है जब उसका भाव-पक्ष
कमजोर होता है. मैं कविता में भाव का पक्षधर हूँ . पर गहन चिंतन के बिना कविता
सतही ही रहेगी . और वह विश्व-वन्द्य नहीं हो पायेगी . इधर कविओं को सोचना चाहिए .
और आलोचकों को भी .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आपने कविता को पाठकों से दूर होने की बात कही है . उसके कारण में पहले बता
चूका हूँ . छंद या गैर छंद के आलावा और अनेक कारण है जिसकी वजह से कविता
पाठक से दूर होती गई है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आपने जिन दो कविओं के नाम लिए हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">– </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हाल ही में दिवंगत विष्णु-खरे उन्हों ने कविता को और काव्य भाषा दोनों को
खराब किया</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है . जो लोग यह
कहते हैं कि उन्हों ने गद्य को कविता के स्तर तक पहुंचा दिया . मैं इसे कोई बड़ी
उपलब्धि नहीं मानता . क्योंकि हम गद्य में ही तो कविता लिखते झें . तो कविता और
गद्य का फर्क क्या हुआ </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बल्कि कहना यह चाहिए की विष्णु खरे ने कविता को गद्य बना दिया . जो एक
खराब बात है . लय विहीन कविता बहुत कम जी पाती</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है . यही बात असद जैदी और देवी प्रसाद मिश्र के
बारे में कही जा सकती है. इन तीनों कविओं ने कविता को गद्य बनाया है. लेकिन कुछ
अति </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ज्ञानी
समीक्षकों ने इसे ही उपलब्धि मान कर कविता को गद्य के करीब लेजान की एक प्रकार
से स्वीकृति दे दी है. आलोचकों को चाहिए कि ऐसी काव्य </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विरोधी प्रवृत्ति</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">को रोकें . जिस से नए कवि सचेत हो कविता को
लय-विहीन होने से बचा सकें . अन्यथा अराजकता और विकसित होगी .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अच्छी कविता के लिए कोई जड़ सूत्र तो नहीं दिया जा सकता . लेकिन कविता को
अपनी बुनियादी जरूरतें पूरी करनी ही चाहिए . उसके लिए हम अपने अग्रज कविओं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">निराला</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नागार्जुन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">त्रिलोचन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">केदारनाथ अग्रवाल और मुक्तिबोध आदि से सीख सकते हैं . कविता में रूपकीय
भाषा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बिम्ब </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भावावेग </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पूर्ण मुहावरा आज भी जरुरी हैं . कविता में सपाट बयानी का अर्थ यह नहीं है
कि हम काव्य </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उपकरणों
या कविता की मूल-भूत आवश्यकताओं को त्याग दें . मुक्त-छंद का आविष्कार छंद
की विस्तृत भूमि में ही संभव हुआ है . कवि को छंद की जड़ता </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कृत्रिमता और अनावश्यक बंधन से मुक्त किया है .
लेकिन छंद की आत्मा लय से नहीं . मेरा ख़याल है आज कविता में बहुत बड़े पुनर्जागरण
की जरुरत है . पश्चिमी प्रभाव से भी हम तभी मुक्त हो पाएंगे . कविता सामान्य जन के
बीच से पैदा होती है . और वह उसको संस्कारित करने के लिए ही लिखी जाती है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- समकालीन हिंदी कविता की तथाकथित </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुख्य-धरा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पर क्या कुछ गिरोहबाज या दादा नुमा कविओं का कब्ज़ा या वर्चस्व हो
चूका है . क्या यह सच है कि समकालीन हिंदी कविता के </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दुर्दिन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">के लिए ये ठेकेदार कवि ही जिम्मेदार हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -मुझे ऐसा कुछ नहीं लगता . जो सशक्त और सक्षम कविता है उसे कोई न
तो रोक सकता है . न कोई उस पर कब्ज़ा कर सकता है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">न मुझे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उत्कृष्ट और मुख्य धारा की कविता का कोई दुर्दिन लगता है . दुर्दिन
उसी कविता के हैं जो अक्षम और दुर्बल कवि लिख रहे हैं . दरसल वह कविता है ही नहीं
.. हर समय में खराब कविता अच्छी कविता को चुनौती बनती है . जैसे अर्थशास्त्र का
नयम है . खोटी मुद्रा खरी मुद्रा को चलन से बाहर कर देती है . लेकिन उसके अस्तित्व
को नहीं मिटा सकती . समय व्यतीत होने पर सही मुद्रा ही अपनी जगह ले लेती है . अत: उत्कृष्ट
कविता चिरस्थाई है . उसी की हमें चिंता करनी चाहिए. आलोचकों का मेहता दायुत्व है
कि वे खराब कविता को चिन्हित कर उस प्रवृत्ति पर तीखे प्रहार करें . यहाँ में एक
बात और कहना चाहूँगा . कविता कलाकर्म</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है . पर सामजिक दृष्टि से वह एक दिशा सूचक नैतिक कर्म भी है . जो कविता को
खराब करते हैं वे अनैतिक कर्म के भागीदार बनते हैं . हमारे यहाँ कवि को मनीषी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">परिभू और स्वयं भू कहकर उसे और बड़ा
दायित्व दिया है . राजशेखर ने </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">काव्य मीमांसा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘” </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में कु </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि होना मृत्यु
के तुल्य मान है . उत्कृष्ट कविता किसी ठेकेदार को न तो बर्दाश्त करती है .
और न वह उसके अधीन होती है . वह कठिन से कठिन स्थितिओं में अपना अलग पथ निर्मित
करती रही है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि को कविता के साथ अपने आचरण </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बनक और सूझ-बूझ का भी बहुत ध्यान रखना पड़ता है . क्योंकि कवि होने से पहले
हम एक मनुष्य हैं . भारत में आज भी कवि के आचरण को अनुकरणीय माना जाता है . इसी
प्रसंग में कवि को बड़ा संघर्ष करना पड़ता है . संघर्ष अनिवार्य है . क्योंकि
एक असाधारण कवि हमारी यथास्थिति की जड़ता को तोड़ता है . वह अग्रगामी पथ को
उजासित करता है . सुविधाभोगी और यथास्थिति चाहने वाले उसका विरोध करते हैं . यह
द्वंद्वात्मकता ही उसे संघर्ष करने को विवश करती है . अत: किसी सक्षम और अग्रगामी
कवि का पता सीधा-सपाट नहीं होता . वह विरोध और संघर्ष से भरा होता है . जिस कवि के
जीवन में कोई संघर्ष नहीं होता तो समझो कि वह कोई नया काम नहीं कर रहा . लीक को ही
पीट रहा है . ऐसे कवि इतिहास में विस्मृत हो जाए हैं . किसी कवि ने अपनी परम्परा
में कितना क्या जोड़ा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उसे कितना नवीकृत किया </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उसके संघर्ष की दिशा क्या है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वह अपने देश की जनता से कितना एकात्म हो पाया .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जब तक आज का कवि जनता से एकात्म नहीं होगा वो
लोक-धर्मी नहीं होगा . लोक-धर्मी कवि की पहली और अंतिम शर्त है संघर्षशील
जनता के संघर्ष के पक्ष में खड़ा होना . उसे आगे बढ़ाना . भारतीय खेतिहर किसान और
श्रमिकों की एकता के लिए प्रयत्नशील होना . भारतीय खेतिहर किसान यहाँ का लोक ह्रदय
है . </span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- लोक-संवेदना या लोक संघर्ष से पूरी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तरह विमुख और
पूरी तरह से सुविधा-परस्त कुलीन कवि अशोक बाजपेयी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हिंदी के युवा कविओं के बीच क्यों पसंद किये जाते
हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">क्या हिंदी की
समकालीन कविता को अंधी-बंद गली में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हो जाने में </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ऐसे अभिजात गोत्र के कवियों की भूमिका नहीं है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -मुझे नहीं लगता कि सभी युवा अशोक को पसंद करते हैं | जो उनके
इर्द-गिर्द पुरस्कार आदि लाभ लेने को उनकी चाटुकारिता करते हैं वे उन्हें
प्रसन्न करने को उनकी कविता को भी सराहते हैं . इस में संदेह नहीं ऐसे कवि
सामान्य पाठक को दिग्भ्रमित करते हैं | लोक से बहुत दूर है अशोक की कविता | कविता
उनके लिए कोई प्राथमिकता नहीं है | कवि कहलाने का यश प्राप्त करने को एक फैशनेबुल
मनोरंजन भर है . काम-क्रीड़ा जैसा शगल . ऐसे लोगों की चर्चा में समय खराब करने की
जरुरत नहीं है | वे कवि रूप में जाने कब के समाप्त हो चुके हैं | आज का लेखक इतना
प्रबुद्ध हो चुका है कि उनकी कविता का कोई असर नहीं होता . एक अफसर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि चल-छद्म और </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भ्रष्ट जीवन जीकर क्या कविता रचेगा ! कभी नहीं
---</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- आजकल कवि केदारनाथ सिंह के निधन के बाद उनके चहेतों में यह
चर्चा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जोर पकड़ रही है
कि वे ग्रामीण संवेदना और लोकजीवन से जुड़े कवि हैं |इस बात में कितनी वास्तविकता
है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -केदारनाथ सिंह कशी हिन्दू विश्वविद्यालय में मेरे वरिष्ठ सहपाठी
रहे हैं , मैं उनके स्वाभाव को बेहतर जनता हूँ . मेरे छात्रवास में वे अक्सर
आते थे . क्योंकि उनके गाँव का एक छात्र मेरे कनरे की बगल में रहता था . बृजमोहन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सिंह उसका नाम
था . वे उस से अपनी देहाती भोजपुरी में बात करते थे . लेकिन अगर कोई दूसरा उनसे
बात करे तो एक दम एलीट की तरह बोलते थे . उस समय बनारस में प्रख्यात गीतकार
शम्भुनाथ सिंह बहुत ही लोक प्रिय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">थे . केदारनाथ सिंह लिखना प्रराम्भा कर चुके थे . लोक को लेकर रूमानी गीत
लिखते थे . </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">धान उगेंगे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कि प्राण उगेंगे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">आना जी बादल जरुर . स-स्वर गाते हुए मैंने उन्हें
सुना है . लेकिन लोक का उत्सव धर्मी रूप ही उनके गीतों में व्यक्त होता था .
संघर्ष-धर्मी रूप गायब था . युवा और रोमांटिक मन को उनके गीत बहुत मनमोहक थे . </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अभी-बिलकुल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अभी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उनके इन्हीं रूमानी गीतों का संग्रह है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इन गीतों में लोक ध्वने हैं . लेकिन लोक का
संघर्ष गायब</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है .हिंदी में
आज भी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">लोक </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">को लेकर बहुत
अधिक भ्रांतियाँ बनी हुई हैं . मैंने इस बात को लेकर लगभग एक दशक से भी अधिकअपनी
पत्रिका </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कृतिओर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">के माध्यम से
संघर्ष किया है कि लोक का सही रूप सामने आ सके . आज लोक को पुनर्परिभाषित किया
जाना चाहिए . अर्थात लोक का एक उत्सवधर्मी रूप . यथा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">लोक गीत . लोक नृत्य .लोक उत्सव . लोक की
चित्रकला . लोक की वेश-भूषा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">लोक के अन्धविश्वास . इन सब में सामंती तत्व अधिक हैं .लोक का दूसरा रूप
है संघर्ष-धर्मी . अर्थात लोक एक तरह से श्रमशील जनता </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">श्रमिक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">खेतिहर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">किसान</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">और सर्वहारा का
रूप लेता है . इतिहास में इसकी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कुलीन और सत्ताप्रस्त इतिहासकारों ने उपेक्षा की है . उदाहरण के लिए
भारतीय स्वतंत्रता संग्राम में सबसे अधिक कुर्बानियाँ लोक ने ही दी हैं . बिरसा
मुंडा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तिलका मांझी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भागो जी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">केरल और जगदलपुर में खेतिहर किसान अंग्रेजों के विरुद्ध लड़ कर क़ुरबानी दे
रहे थे . आज भी कवि इस संघर्ष-धर्मी लोक को नहीं देख पा रहा है . आलोचक भी नहीं .
आजकल हिंदी में उमाशंकर सिंह परमार ही एक ऐसे लोकधर्मी आलोचक हैं जी संघर्ष-धर्मी
लोक के पक्ष में खड़े दीखते हैं .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अत: केदारनाथ सिंह का लोक रूमानियत और उत्सव से संपृक्त है . दूसरे </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वे अपनी परम्परा से कटे रहे . जब भी मेरी उनसे
बात हुई वे पश्चिमी पतनशील कविओं की ही चर्चा अधिक करते थे . इसी लिए उनकी कविता
में भारतीय जीवन और प्रकृति के विराट चित्र नहीं हैं जहाँ </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तहाँ गाँव के सन्दर्भ आते है . पर गाँव का संघर्ष
गायब रहता है . उनका अनुभव संसार बहुत ही सिमित है . और दिल्ली पहुँच कर वे अपनी
देहाती जड़ों को त्याग ही देते हैं . इस रिक्त की पूर्ति</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">करने के लिए वे
चमत्कार और भाषा की जादूगरी से काम चलाते हैं . इस से कुत्सित सौंदर्यशास्त्र की</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सृष्टि होती है
. केदारनाथ सिंह के पास कोई समृद्ध और वैज्ञानिक विचारधारा भी नहीं है . अत: उनकी
कविता में उस चिंतन की गहनता अनुपस्थित है जिस से कविता सार्वभौमिक बनकर
विश्व-वन्द्य बनती है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">यही कारण है उनकी कविता में निराला </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नागार्जुन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">त्रिलोचन और केदारनाथ अग्रवाल की कविता का विकास नहीं मिलता .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- आपकी लोक संवेदना और केदारनाथ सिंह की लोक संवेदना क्या अंतर
है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -जैसा कि मैंने अभी ऊपर कहा है केदार जी का लोक उत्सवधर्मी है .
उन पर पाश्चात्य पतनशील कवि रिल्के तथा फ्रांस के प्रतीक वादिओं का बहुत असर है .
मैंने लोक के संघर्ष-धर्मी रूप को अपनी कविता में व्यक्त किया है . मेरी सर्वाधिक
लम्बी कविता का नाम ही </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,” </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जन-शक्ति </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">है . पहले वह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">क्यों </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नाम की पत्रिका
में प्रकाशित हुई </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">बाद में उसको और संशोधित कर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">”</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जनशक्ति </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नाम से कविता संग्रह में संकलित किया गया है . इस में मेरी 5 लम्बी
कविताएँ है .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इसका संपादन
किया है प्रख्यात आलोचक स्व. कमलाप्रसाद जी ने .</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इस पर उनकी लम्बी भूमिका भी है . प्रकाशित हुई है
</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, “ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अनुभव प्रकाशन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दिल्ली से . ( 2011 )मेरे लिए </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">लोक </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">‘ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अब सर्वहारा का पर्याय बन चुका है . वह वर्ग चेतन है . और अपनी मुक्ति के
लिए शोषक सत्ता से सतत संघर्ष रत है .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- आप अपना काव्य गुरु हिंदी में किसे मानते हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -मेरे काव्य गुरु है कवि त्रिलोचन . काशी हिन्दू विश्व </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विद्यालय का छात्र होने के नाते 6 वर्ष तक मुझे
कवि त्रिलोचन का असीम स्नेह और सान्निध्य प्राप्त हुआ . और वह अंत तक बना रहा . जब
में भरतपुर राजकीय महाविद्यालय में अंग्रेजी साहित्य का प्राध्यापन कर रहा था तो
त्रिलोचन कई बार मेरे घर आये . और</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भरतपुर का</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विश्व </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विख्यात घना
पक्षी विहार </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अभयारण्य में
बेहद एक सप्ताह तक रमे रहे . भरतपुर को देखकर उन्हों ने टिप्पणी की </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, “ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुझे अवध याद आ
रहा है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जब तक बनारस रहा मेरी लगभग हर कविता को उन्होंने देखा . आवश्यक संशोधन
किया . सुझाव दिए . और घन्टों प्राचीन काव्य और काव्य-शास्त्र के बारे में बताते
रहे . जब भी वहआये लम्बी बैठक की . लेखन की प्रेरणा मेरे गुरुवार प्रख्यात लेखक
रामदरश मिश्र ने दी . मैं बहुत सौभाग्यशाली हूँ . मुझे प्रसिद्ध कथाकार शिवप्रसाद
सिंग </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">रामदरश मिश्र और
नामवर सिंह ने कक्षा में हिंदी पढ़ाई है . बनारस में मुझे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">साहित्य का जो
गहन संस्कार मिला उसके कारण ही आज में इस स्थिति में हूँ . </span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर- आप हिंदी या अन्य विश्व - भाषाओँ में किन कविओं को अपना
प्रेरणा स्रोत मानते हैं </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">?</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -दरसल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मुझे किसी एक कवि ने ही प्रेरित नहीं किया .मैं अंग्रेजी का विद्यार्थी
रहा हूँ . लेकिन मैंने अपने </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">classics </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पढने के लिए तीन वर्ष संस्कृत व्याकरण पढने में लगाये . तो क्लासिक्स में
मुझे वाल्मीकि </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भवभूति और
कालिदास ने आकर्षित किया . उक्त कवि वैचारिक दृष्टि से आज भले ही प्रासंगिक
न हों . पर वहाँ उत्कृष्ट</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता आज भी सुरक्षित है . किसी भी कवि या आलोचक को अपने </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">classics </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी भी तरह
पढने चाहिए . बिना परम्परा के गहन अध्ययन के हम किसी बड़ी रचना की कल्पना नहीं कर
सकते . बाद में मुझे सूर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">तुलसी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मीरा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सूर </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जायसी और कबीर में भी मेरी दिलचस्पी बनी रही . निराला मेरे प्रिय कविओं
में से एक हैं . बाद में त्रिलोचन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नागार्जुन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">केदारनाथ अग्रवाल अदि को पढता रहा . अंग्रेजी में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शेक्सपियार </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मिल्टन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शैली </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वर्ड्सवर्थ आदि
कवि पढ़े . जर्मन कवि गेटे की महान कृति </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">फाउस्ट </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">को मैंने कितनी
बार पढ़ा होगा . गेटे और उसके </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">फाउस्ट </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पर मैंने आलेख
भी लिखे . गेटे पर सबसे पहले मेरा आलेख </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चिंतन दिशा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">में आया . बाद में वही आलेख </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सम्प्रेषण ने प्रकाशित किया है . मुझे विश्व के लोकधर्मी कवि बहुत पसंद
हैं . अत: मेरा विचार बना कि अपने समय के शिखर लोक-धर्मी कविओं पर विस्तार से लिखा
जाये . अत: पुस्तक आई </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, “ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विश्व के लोक-धर्मी कवि </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">“ ( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अभिषेक प्रकाशन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">दिल्ली ) इस में 12 देशों के कवि हैं क्रन्तिकारी कवि , तू</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हू ( वियतनाम
लोकधर्मी कवि : मायकोवस्की ( रूस )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ,</span><span style="color: #222222; font-family: "times new roman" , "serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">फिलस्तीनी कवि (
महमूद दरवेश )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">स्पेनिश कवि </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> (
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">लोर्का )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">, </span><span style="color: #222222; font-family: "times new roman" , "serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">ब्रेख्त</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">जर्मनी )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वाई जुई</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चीन )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ,</span><span style="color: #222222; font-family: "times new roman" , "serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नाजिम हिकमत ( तुर्की
)</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शैले</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अंग्रेजी ) ,वाल्ट
व्हिटमन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अमरीका )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;"> ,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">वोले</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शोयंका</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> ( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">अफ्रीका </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">–</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">नायजीरिया )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">पाब्लो नेरुदा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> (
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चिली )</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri;">, </span><span style="color: #222222; font-family: "times new roman" , "serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">रेफाएल
आल्बेर्ती</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">
( </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">स्पेन )</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">इन कविओं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">को पढ़ कर चित समृद्ध होता रहा है . आज भी इन्हें पढता रहता हूँ .अत: कोई
एक कवि मेरा प्रेरणा स्रोत न हो कर अनेक कविओं के काव्य संसार से मेरा चित्त रचा
गया है . यही कारण है मैं एक ढर्रे की कविता नहीं लिख पाता .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .25in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चंद्रेश्वर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">– </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">हिंदी में आपके समवयस्क /समकालीन कवियों में कौन से कवि महत्वपूर्ण लगते
हैं . और क्यों</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विजेंद्र -समवयस्क और समकालीन . अनेक कवि हैं . समकालीनों में
नागार्जुन </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">त्रिलोचन और
केदारनाथ अग्रवाल भी आते हैं . मुझे वे बहुत पसंद हैं . क्योंकि उक्त कविओं में
संघर्षधर्मी लोक को केंद्र में रखा है . दूसरे इन में भावों की बड़ी विविधता है .
अर्थात संघर्ष-धर्मी कविता के साथ प्रेम </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सौन्दर्य </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रकृति </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">करुणा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भाई-चारा
और सामजिक यथार्थ का बखूबी चित्रण है . हाँ </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">शमशेर और मुक्तिबोध भी . शमशेर अपने शिल्प कौशल
और मुक्तिबोध अपने आत्मविश्लेषण के लिए .समवयस्कों में कुमारेन्द्र पारसनाथ सिंह </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">धूमिल </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">भगवत रावत </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">,</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">मलय </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विष्णुचंद्र
शर्मा </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">चन्द्र कान्त
देवताले . इन में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-weight: normal;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ansi-font-weight: normal; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">विष्णु और मलय ही जीवित हैं .</span><span style="color: #222222; font-family: "calibri" , "sans-serif"; font-weight: normal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 11.75pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .25in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br /></div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-23049504949542571322017-09-16T04:37:00.001-07:002017-09-16T04:37:03.037-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br /></div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-8654549312881521642017-06-28T05:16:00.001-07:002017-06-28T05:16:34.022-07:00 लोकसप्तक – घोषणा-पत्र<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: HI;">लोकसप्तक – घोषणा-पत्र </span></b><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjQsZIScH_EOkBV3T1-pHeZOIvK1XRSQfC_qm-P-K-SDl9eF6BjUQ8jn7zOJnszBBaBmXDHrHucOeTXyNDc2DwNgh6hmzohexRoRrhAqPDnyMCheUNkglOVBig54XxSPWHxtXruVHasNgo/s1600/R.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="960" data-original-width="576" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjQsZIScH_EOkBV3T1-pHeZOIvK1XRSQfC_qm-P-K-SDl9eF6BjUQ8jn7zOJnszBBaBmXDHrHucOeTXyNDc2DwNgh6hmzohexRoRrhAqPDnyMCheUNkglOVBig54XxSPWHxtXruVHasNgo/s320/R.jpg" width="192" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह समय संघर्षों का समय है- एक संघर्ष जो अनवरत
प्रतिक्रियावादी और प्रगतिशील शक्तियों के बीच चल रहा है। इस संघर्ष में प्रतिक्रियावादी
शक्तियाँ विजय की ओर अग्रसर हैं। विजयोन्माद में ये शक्तियाँ भूल चुकी हैं कि मूल्य
क्या होते हैं। जिस लोकतन्त्र को भारतीय आदत व सामाजिक-राजनैतिक व्यवस्था का स्रोत
माना गया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">आज उन्माद के समक्ष वह संकट के दौर से गुजर
रहा है। समाज की अल्पसंख्यक समतावादी शक्तियाँ लोकतन्त्र के इस विघटन को मूक दर्शक
बनकर देख रही हैं। आजादी के बाद जिन संवैधानिक और लोकतान्त्रिक मूल्यों को हमने पक्षधरता
के रूप में स्वीकृत किया</span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिन मूल्यों को अटूट समझा गया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वही मूल्य
टूट रहे हैं। पूँजीवादी फासिस्ट शक्तियों का प्रभाव मानव जीवन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">संस्कृति और सृजन पर साफ़ दिखाई दे रहा है। साहित्य जीवन का हिस्सा है, जीवन
की अभिव्यक्ति है। जीवन में जब अन्धकार उत्पन्न होता है तब साहित्य जीवन की उज्ज्वल
किरण बनकर मार्ग प्रशस्त करता है। यह मार्ग समाज निर्माण व आपसी भाईचारे का मार्ग है,
अपने हकों और अधिकारों की प्राप्ति का मार्ग है। साहित्य अधिकारों की पहचान करता है
और अधिकारों के लिए संघर्ष की प्रेरणा भी देता है। आज साहित्य पर भी सेंसरशिप है। सत्ता
भयभीत है। वह अपनी उपस्थिति और वर्चस्व को कायम रखने के लिए किसी भी स्तर तक पतित होने
के लिए तैयार है। प्रतिक्रियावाद केवल सत्ता और शक्ति की प्राप्ति से सन्तुष्ट नहीं
होता है, वह प्रगतिशील शक्तियों के विनाश के लिए सत्ता और शक्ति का दुरूपयोग करता है।
लेखक मारे जा रहे हैं।</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धर्म विशेष के विरुद्ध नए-नए मुद्दे
खोजे जा रहे हैं। अल्पसंख्यकों को विश्वास दिलाया जा रहा है कि यह देश आपका नहीं है,
आपको हिन्दुस्तान में रहना है तो जैसा हम चाहें वैसा बनकर रहना होगा। आज प्रगतिशील
शक्तियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जनवादी शक्तियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">समतावादी शक्तियाँ भी अन्दर से खोखली हो चुकी हैं। विचारधारा
के स्तर पर तमाम ऐतिहासिक भूलें</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और कारनामों की स्मृति इनके शरीर
को दीमक की तरह खा रही है। प्रतिरोध कागजी बहसों में सिमटकर रह गया है। जमीनी जनान्दोलन
की निकट भविष्य में कोई आशा नहीं है, न ही कोई संभावना है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राजनैतिक
रूप से पंगु हो चुकी इन शक्तियों ने खुद अपने आपको नष्ट किया है और प्रकारान्तर से
प्रतिक्रियावाद को फलने-फूलने में सहायता की है। सत्ता और शक्ति का व्यापक प्रभाव हिन्दी
साहित्य के इतिहास और वर्तमान में देखा जा सकता है। छायावाद तक का इतिहास लगभग सर्वमान्य
सा है लेकिन आजादी के बाद जिस तरह के साहित्य की अपेक्षा थी, वह नहीं लिखा जा सका।
अपेक्षा थी कि लोकतान्त्रिक मूल्यों के भविष्य पर बहस हो, जनता को प्रशिक्षित किया
जाय</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क्षेत्रीय भाषाओं में अनुवाद कर पाठक वर्ग तैयार किया जाय।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आम जनता की जागरुकता व परिस्थिति के लिए हित चिन्ता जाग्रत करने में साहित्य की
भूमिका तय की जाय। सत्ता और शक्ति ने सबसे पहले रणनीति के तहत साहित्य को भ्रष्ट किया।
इसके लिए तमाम किस्म के हथकण्डे अपनाए गए। तमाम किस्म के विमर्श उत्पन्न किए गए। विचारधारा
को कमजोर करने के लिए किसिम-किसिम के एजेन्ट तैयार किए गए जिन्होंने संगठन का नाम देकर
गुट तैयार किया और सत्ता द्वारा आर्थिक सहायता लेकर साहित्य के जनवाद को भीतर से कमजोर
किया। आजादी के बाद सत्ता और पूँजी ने साहित्य के लिए निम्न एजेंडे पर काम किया-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क- बुद्धिजीवियों को पुरस्कृत किया। इसके लिए
पीठ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अकादमी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राज्य अकादमी जैसी संस्थाओं की स्थापना की गयी।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ख- जो लेखन में जनवादी और प्रगतिशील रहे मगर
सत्ता के नजदीक रहे, ऐसे लेखकों को बढ़ावा दिया गया।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ग- विश्वविद्यालयों में ऐसे लोगों की नियुक्ति
की गयी जिन्हें जनता की वास्तविकता का तो आभास नहीं था लेकिन वे पूर्णरूप से सत्ता
के एजेन्ट थे। विश्वविद्यालयों के माध्यम से करोड़ों रुपए खर्च करके आयोजन कराए जाते
रहे। इसका प्रतिफल यह हुआ कि अब तक साहित्य का केन्द्र माने जाने वाली छोटी-छोटी गोष्ठियाँ
व छोटे शहर गाँव के आमजन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेखक दोयम दर्जे के साबित हो गए और साहित्य का केन्द्र कुछ अभिजात्यवर्गीय
लेखक और विश्वविद्यालय बन गए।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घ- सत्ता ने अपने मातहत आईएएस</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पीसीएस</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आईपीएस</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बड़े उद्योगपतियों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">व्यापारियों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अभिजात्य
सेठों को साहित्य में धन निवेश की सीख दी। जिसके कारण बहुत से संस्थान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खोले
गए, भवनों की स्थापनाएँ हुईं,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशन खोले गए, पुरस्कार स्थापित
हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और पत्रिकाएँ प्रकाशित की गयीं। इन संस्थानों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">परिषदों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भवनों
का एकमात्र लक्ष्य था धन का निवेश करके अभिजात्यवर्गीय साहित्य के लेखन को बढ़ावा देना
और जनविरोधी साहित्य को प्रकाशित करना। इन निजी संस्थानों और इनकी पत्रिकाओं का कार्यभार
ऐसे लोगों को दिया गया जो सत्ता के द्वारा उपकृत थे, सत्ता द्वारा व उसकी स्थापित पीठों
और अकादमी द्वारा पुरस्कृत थे।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ड़- इन संस्थानों, परिषदों, पत्रिकाओं ने गाँव
और सर्वहारा के लेखन को खत्म कर दिया। इन्होंने बड़ी सत्ता के द्वारा बड़े अखबारों से
गठबन्धन किया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मीडिया में धन निवेश किया और अभिजात्य</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अश्लील</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जनविरोधी
साहित्य का प्रचार किया। ऐसे लेखकों को पुरस्कृत किया।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">च- विश्वविद्यालय पठन-पाठन के केन्द्र थे,
शोध केन्द्र थे।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अस्तु इन लेखकों ने पिछले पचास सालों में अपने पीछे बड़ी भीड़
तैयार कर ली है। अपने चेलों को ही लेखक बनाया,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनको
नियुक्ति दी गयी। रिश्तेदारी-नातेदारी का निर्वहन हुआ ताकि आगे आने वाले वर्षों में
सरकारी पैसे के बल पर आयोजन व परिचर्चा द्वारा अपनी अभिजात्य परम्परा को कायम रखा जा
सके।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">छ- जनता को धोखा देने के लिए ये अभिजात्य छद्म
लेखक वर्ग ने लेखक संगठनों की स्थापना की, लेखक संगठनों का प्रयोग अपने कैरियर के लिए
किया और दूर दराज के उन्हीं लेखकों को जोड़ा जो आयोजन करा सकें इनके द्वारा स्थापित
देवमूर्तियों की पूजा कर सके। इन संगठनों का स्वरूप इतना विकृत हो गया कि जातीय बाहुल्य
के प्रतीक बन गए हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ज- इस लेखक समूह ने जमीनी और वास्तविक लेखन
की हत्या की लेकिन जब लेखक इनके दाँव से बच जाता तो अपने प्रकाशकों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मीडिया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संस्थानों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कारों
के द्वारा उसे अपने पाले में करने की कोशिश में लग जाते लेकिन बहुत से लेखक ऐसे रहे
जो सत्ता की इन कुचालों से वाकिफ़ रहे। उन्होंने इनके लालच के समक्ष जीते जी घुटने नहीं
टेके। ऐसे लोगों को यह लोग मरणोपरान्त महान घोषित करके उनके नाम से सरकारी पैसा व कारपोरेट
पैसे को उड़ाते रहे, आयोजन करते रहे, चर्चा-परिचर्चा करते रहे, यह बताने की कोशिश करते
रहे कि हम ही उनके उत्तराधिकारी हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सत्ता की इन साजिशों को देखकर कहा जा सकता
है कि आजादी के बाद का हिन्दी साहित्य वह नहीं है जैसा बताया जा रहा है, वह नहीं है
जिसे प्रकाशकों व सत्ता के एजेन्ट लेखकों ने लिखा है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आजादी
के बाद का इतिहास वह है जो वास्तव में जनता द्वारा जनता के बीच लिखा गया है, लेखक संगठनों
की रणनीति और संस्थानों की ग्रान्ट से परे रहकर लिखा गया है। हम इतिहास के ऐसे बिन्दुओं
को चिन्हित करने के लिए प्रतिबद्ध हैं। अज्ञेय ने तारसप्तक द्वारा अपने अनुरूप साहित्य
को बढ़ावा दिया, प्रगतिशील और प्रतिक्रियावादी दोनों को बढ़ावा दिया लेकिन तारसप्तक में
प्रगतिशीलता की उपस्थिति महज स्वीकृति के लिए थी। वह परम्परा का निर्माण करने में अक्षम
थी। स्वीकृति अज्ञेय के लिए बाध्यता थी लेकिन इस आंशिक स्वीकृति के द्वारा भी वह इतिहास
का निष्पक्ष रेखांकन नहीं कर सके। जिसका प्रतिफल यह रहा कि तारसप्तक महज एक दशक का
लेखन बनकर रह गया। जितनी उसकी चर्चा हुई उतना ही उसके अन्तर्विरोधों की आलोचना भी हुई।
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लोकविमर्श आन्दोलन ने वर्ष 2014 में ‘लोकसप्तक’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के प्रकाशन की योजना बनाई थी। यह काम अचानक नहीं हो सकता था। इसके लिए समय</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धैर्य
और पूँजी तीनों की आवश्यकता थी। लिहाजा, यह निश्चित किया गया कि तीन वर्षों तक हमें
पूँजी द्वारा निर्मित मूर्ति स्वरूप लेखकों का पुनर्मूल्यांकन करना है और जमीनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जेन्युइन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संघर्षी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पक्षधर
लेखकों को एकजुट कर उनके लेखन का मूल्यांकन करना है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनको पहचान देनी है,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इन्हें एक अनिवार्य विकल्प के रूप में प्रस्तुत करना है। इस आन्दोलन की मूलभूत
बातें इस प्रकार की हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">- </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">क-लोकविमर्श आन्दोलन साहित्य के केन्द्रीकरण
का विरोध करता है, विकेन्द्रीकरण का समर्थन करता है इसलिए गाँवों और छोटे नगरों व कस्बों
के लेखक इस आन्दोलन से जुड़ें, ऐसा प्रयास किया जाता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ख- लोकविमर्श छोटी-छोटी व आपसी सहयोग से होने
वाली गोष्ठियों का समर्थक है। इसके तहत कई शहरों में साथियों ने गोष्ठियों का विशाल
आन्दोलन खड़ा कर दिया है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ग- जब स्थानीय स्तर पर आर्थिक स्वावलम्बन आ
जाए तब पत्रिका व आयोजनों पर कदम बढ़ाया जाय।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">घ- इसके लिए किसी भी लेखक संगठन या राजनैतिक
दल की सदस्यता अनिवार्य नहीं है। यदि सदस्यता है तो वह आन्दोलन के लिए कोई समस्या नहीं
है। हमारे लक्ष्य और लेखक संगठनों के घोषणा पत्र लिखित रूप में एक हैं। अन्तर यह है
कि लेखक संगठन उसे आदर्श के रूप में ग्रहण करते हैं, लोकविमर्श कार्ययोजना के रूप में
ग्रहण करता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ड़- इस आन्दोलन में कोई भी व्यक्ति शामिल हो
सकता है। शर्त है कि वह लिखने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">–</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पढ़ने वाला हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लोकतान्त्रिक
मूल्यों और संविधान की भावना का सम्मान करता हो, पूँजी और सत्ता के आकर्षण से मुक्त
हो।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">च- हम साहित्य में रूपवाद</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कलावाद</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कल्पनावाद</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">थोथी
भावुकता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उत्तरआधुनिकता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अश्लीलता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भौंडापन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अवास्तविक</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आभासी
यथार्थ के विरोधी हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">छ- विमर्शों के क्लासिकल पक्ष को अस्वीकार
करते हुए उसमें विचारधारा व यथार्थ के आधार पर निरन्तर संशोधन के समर्थक हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ज- विचारधारा व दर्शन में जड़ता के घोर विरोधी
हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">देशकाल और वस्तुस्थिति के अनुसार विचारों पर पुनर्विचार करना
चाहिए व विचारधारा का विकास करना चाहिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संवर्धित व परिवर्धित करना चाहिए।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">झ- लोकविमर्श वैज्ञानिक सोच</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">व यथार्थ के अतिरिक्त किसी भी अवास्तविक</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पौराणिक</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अदृश्य</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इन्द्रियातीत
विचार व सत्ता को महत्व नहीं देता, न उसकी सत्ता स्वीकार करता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ञ- जिस लेखन में यथार्थ बिम्ब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दृश्य
व भाषा हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसमें लेखक अपने परिवेश के प्रति सजग हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">परिवेश व युग का दबाव लेखक की
रचना में परिलक्षित हो, उस लेखन को हम स्वीकार करते हैं। जब लेखन अतीतधर्मी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अयथार्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अवास्तविक</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">या सामन्ती अवधारणाओं की अभिव्यक्ति करता है तब हम उसे अस्वीकार करते हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आलोचना के सन्दर्भ में यही कहा जा सकता है
कि सत्ता द्वारा पोषित साहित्य के झंडाबरदारों ने आलोचना को नातेदारी-रिश्तेदारी, दुनियादारी
व आपसी समझदारी का साधन बना दिया था। थोथी प्रशंसा कुतर्कों के द्वारा अतिवादी ढंग
से वाह-वाह कहना व क्लास नोट्स टाइप बेतुके उद्धरणों से पोषित करके चढ़ाया जाना इनका
शगल रहा है। प्रतिबद्धता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ईमानदारी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रामाणिकता जैसे आलोचकीय शब्दावलियों से इन्हें
अब भी चिढ़ है क्योंकि ये वही शब्दावलियाँ हैं जिससे इनका राजपाट छिन सकता है। ये तीनों
शब्दावलियाँ रूपवादी, कलावादी, रौमैन्टिक भाववादी काव्य के विरोध में काम करती हैं।
मुक्तिबोध ने कामायनी में इन अस्त्रों का प्रयोग किया है। मगर ये परम्परावादी इन शब्दों
को निजता पर आक्रमण की संज्ञा देते हैं जबकि सच्चा लोकधर्मी आलोचक निजता पर आक्रमण
नहीं करता है। निजी आचरण गुण-अवगुण व्यक्ति का अपना है। वह सार्वजनिक आचरण नहीं है।
निजी आचरण, सार्वजनिक आचरण और साहित्यिक आचरण में अन्तर होता है। हम साहित्यिक आचरण
को आलोचना से पृथक नहीं मानते हैं। किस कवि ने कब विचारधारा की सौदबाजी की?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कब सत्ता से पींगें बढ़ाई?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कब किस संस्था से पुरस्कार झटका?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रिश्तेदारी का लाभ कब लिया?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किस रिश्तेदार को पुरस्कार दिलाया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कब किस
अनुयायी को गलत ढंग से पुरस्कार और पद अर्पित किया, इसकी आलोचना होनी चाहिए। यह साहित्यिक
राजनीति और तिकड़म है।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राजनीति निजी आचरण नहीं है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ईमानदारी
और प्रतिबद्धता का मामला है। हम ईमानदारी और प्रतिबद्धता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रामाणिक
अनुभूति को लेकर आलोचना के लिए कटिबद्ध हैं। ये ऐसे औजार हैं जिससे कवियों और लेखकों
का सच्चापन और कच्चापन सब उजागर हो जाता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किसी भी भाषा का साहित्य हो उसकी सार्थकता
‘लोकधर्मिता’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में सन्निहित है। कुछ महानगरीय मनोवृत्ति के लेखक लोकधर्मिता
का आशय फोक से लेते हैं। फोक और लोक परस्पर भिन्न अवधारणाएँ हैं। फोक शब्द की उत्पत्ति
बहुत बाद में हुई जबकि लोक भारतीय अवधारणा है। लोक जनसामान्य को कहते हैं जिसमें शिक्षित</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अशिक्षित</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ग्रामीण</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कस्बाई</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">शहरी
सभी समाहित हैं। लोक का विलोम प्रभू वर्ग है अर्थात् जो सम्पत्ति और शक्ति का स्वामित्व
रखता है, वह प्रभू वर्ग में आता है। सत्ता से जुड़े वर्ग भी प्रभु वर्ग हैं। हम उस साहित्य
का समर्थन करते हैं जो प्रभु वर्ग की सामन्ती और उत्पीड़नकारी आदतों का विरोध करते हुए
लोक की सांस्कृतिक विरासत व सांस्कृतिक उपस्थिति को व्यक्त करता है। समस्त भाषाएँ और
संस्कृतियाँ लोक से उत्पन्न होती हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मगर कालान्तर में वह प्रभू वर्ग
द्वारा अपहृत कर ली जाती हैं। जब संस्कृति का स्वरूप वर्गीय होने लगता है तब लोक पुनः
नयी सांस्कृतिक अवधारणा की प्रस्तावना करता है। हमारी मान्यता है कि जिस साहित्य से
लोक की मूलभूत आदतों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चरित्र व संस्कृति को प्रकट किया जा सकता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिसमें
लोक की आपसी एकता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भाईचारा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">समझदारी व मुल्क के प्रति प्रेम बढ़ाने वाली
चेतना निहित हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उस साहित्य का हम समर्थन करते हैं। जिस साहित्य से अश्लीलता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुंठा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धार्मिक
एवं जातीय हिंसा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">साम्प्रदायिकता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धार्मिकता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अन्धविश्वास</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भाईचारा
एवं रिश्तों के आपसी टूटन को बढ़ावा मिले, हम उस साहित्य एवं संस्कृति को खारिज करते
हैं। ऐसे भटकावपूर्ण साहित्य का हम सब विरोध करते हैं। इन मूल्यों को लेकर लोकविमर्श
आन्दोलन स्वतः स्फूर्त रूप में आगे बढ़ा।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पिथौरागढ़</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाँदा
में बड़े सम्मेलन हुए जिसका शीर्षक लोकविमर्श था। लोकविमर्श में हिन्दुस्तान के हर राज्य
व बहुत से शहरों-गाँवों से लेखक जुड़ रहे हैं। सबने अपनी आस्था आन्दोलन के मूल्यों के
प्रति अभिव्यक्त की है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हम सत्तापोषित इतिहास व संस्थाओं और कारपोरेट
संस्थाओं द्वारा पोषित, बढ़ाए गए, चर्चित किए गए लेखन का विरोध करते हैं और सत्ता व
उसके आकर्षण से रहित कैरियर निर्माण से परे साहित्य का समर्थन करते हैं। साहित्य जनता
के हित के लिए है, वह जनता का वैचारिक गुरु और शिक्षक है। जनता के जीवन से जुड़ा साहित्य
ही जनता को शिक्षित कर सकता है, अपने युग की पहचान करा सकता है। मगर साहित्य की यह
समझ फैशन के रूप में रही। यथार्थ में जनता साहित्य और साहित्यकारों से कट गयी। यही
पूँजीवादी शक्तियों की मंशा थी। भारत की विशाल गरीब जनता को साहित्य व कलाओं से पृथक
करने की साजिश की गयी। जनता के बीच लिखा गया साहित्य उपेक्षित हुआ, वह छपकर सामने नहीं
आ पाया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नष्ट हो गया और सरकार के एजेन्टों व अधिकारियों, उनके रिश्तेदारों ने साहित्य पर
कब्जा कर लिया, अपना पूरा साम्राज्य खड़ा कर दिया। इस भ्रमपूर्ण पूँजीवादी अभिजात्य
साम्राज्य के बरक्स एक धारा ऐसी भी थी जो इन संस्थाओं और संगठनों से दूर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मठों
और पीठों से बहुत दूर रहकर लिखते रहे। जीवन भर लिखा सैकड़ों लोग तो बगैर प्रकाशित हुए
खत्म हो गए।</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कुछ लोगों को जीवन के अन्त में पहचान मिली</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह भी
तब मिली जब सरकारी संस्थाओं और पुरस्कारों पर काबिज सरकारी ऐजेन्टों की साख पर धब्बा
लगने लगा। लोकविमर्श ने ऐसे जनवादी लेखकों, आलोचकों व साहित्यकारों को खोजने का काम
किया है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हम अपने मूल्यों और सिद्धांतों के तहत आजादी
के बाद से अब तक के साहित्य पर काम करेगें। जिसके तहत 1960 तक की कविता से लेकर आगामी
हर दशक के सात कवियों पर चर्चा होगी। यह चर्चा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">-<span lang="HI">परिचर्चा ‘लोकसप्तक’</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के प्रकाशन द्वारा होगी। लोकसप्तक हर एक दशक के सात कवियों पर सुचिन्तित</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुविचारित,
प्रतिनिधि, वैचारिक आलेखों का संग्रह होगा। इसका सम्पादन वरिष्ठ आलोचक नीलकान्त और
युवा आलोचक उमाशंकर सिंह परमार करेगें। लोकसप्तक के हर अंक में तीस पन्ने की भूमिका
होगी जिसमें दशक का युगबोध</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रवृत्ति</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राजनैतिक-साहित्यिक घटनाक्रम व उस युग के अन्य
कवियों से साम्यता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">विषमता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">श्रेष्ठता आदि के साथ संकलित कविताओं व कवियों
को अपने दौर के प्रतिनिधि रचनाकार कहे जाने के तर्क होंगे।आइये हम सब इस मुहिम को
कामयाब बनाएं |</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">
नीलकांत </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">
उमाशंकर सिंह परमार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">२५ जून २०१७ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाँदा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-71970553509470904272017-01-19T04:30:00.000-08:002017-01-19T04:32:01.710-08:00 जीवन की अनुकृति रचती कविताएँ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , serif; font-size: 20pt;"> </span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , serif; font-size: 20pt;"><br /></span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgS72iWrbAmNzh2XStWEr_hMV5oA3bunOO7s_puOPnRPPlx29BYfmctASpPIwz7qpOZul40qzp8YSJx3cr3zm34q5Vrp8DbjRA9zmE_01ZtjKEcNUz-cTYhp6eJPEdt5_0UUui7YJeKm9o/s1600/laaaaaaaaaaaahaaaaaaak.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgS72iWrbAmNzh2XStWEr_hMV5oA3bunOO7s_puOPnRPPlx29BYfmctASpPIwz7qpOZul40qzp8YSJx3cr3zm34q5Vrp8DbjRA9zmE_01ZtjKEcNUz-cTYhp6eJPEdt5_0UUui7YJeKm9o/s320/laaaaaaaaaaaahaaaaaaak.jpg" width="216" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , serif; font-size: 20pt;"> जीवन की अनुकृति रचती कविताएँ</span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<div style="text-align: left;">
</div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">हरे प्रकाश उपाध्याय प्रतिभाशाली कवि हैं
अपनी नवीन भाषा के साथ नवीन संवेदनों व सहज बोध की जरूरी भंगिमा को आत्मसात किए
हुए भविष्य की कविता का ऊर्जावान युवा चेहरा हैं ।इनकी खासियत है कि अपनी कविता
में रोजमर्रा के जीवन में घटने वाली घटनाओं के सहारे अनुभवों का समानान्तर संसार
रचते हैं जो वास्तविक जीवन की प्रतिकृति होने के बावजूद भी जीवन की घुटन </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">त्रासदी </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">और संघर्षों</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">का पारदर्शी बिम्ब बना देते हैं । बडी बात यह की यह प्रक्रिया बगैर किसी
चमत्कार के सम्पन्न हो जाती है ।सीधी और सपाट भाषा जिसके लिए शब्दकोश की जरूरत नही
पडती कविता का रचनात्मक व गत्यात्मक बिन्दु खुद बखुद तय कर देती है ।छोटी कविताएं
हो या बडी कविताएं व्यंग्य और भाषा का पारस्परिक अन्तर्ग्रथन कविता सरल </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">सहज प्रभावोत्पादक करते हुए नवीन जीवन बोध के खालिसपन से रूबरू करा देता है ।
दो टूक पन होना व कलात्मक विनिर्मितियों से पृथक होकर अपना प्रतिरोधी</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">हस्तक्षेप दर्ज करना हरेप्रकाश को समकालीन कविता में सबसे अलग पंक्ति में खडा
कर देता है । भाषा का इससे अधिक सर्जनात्मक प्रयोग व कवि की आन्तरिक दुनिया का
वाह्य दुनिया में आन्तरीकरण आज की युवा पीढी मे बहुत कम देखने को मिलता है ।हरे की
तरह सीमा संगसार स्त्रीवादी विमर्श की नयी विनिर्मिति लेकर उपस्थित हुई हैं ।
स्त्रीवादी विमर्श का क्लासिकल फार्मेट भाषा के सन्दर्भ में सर्वदा अभिजात्य व
उच्च महानगरीय</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">प्रभावों का संवाहक रहा है इससे संवेदन
घिसे पिटे महसूस होते रहे हैं । कविता दुहराई गयी और अनास्था गैर जनपदीय प्रतीत
होती रही है । मगर सीमा ने इस फार्मेट से खुद को पृथक किया है लोकजीवन की
मान्यताओं </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">विचारों </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">अवधारणाओं </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">के साथ साथ लोकजीवन की विभिन्न प्रतिक्रियाओं को भी कविता के शिल्प मे जडने की
कोशिश की है </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;"><span dir="RTL"></span>"</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">उल्टे पाँव</span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">" </span><span dir="RTL" lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">कविता मे</span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">ं पुरुषवर्चस्वाद व
जड विचारहीनता और</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">गलित मूल्यों के प्रति
उत्तेजित</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">अनास्था का तार्किक प्रस्फुटन देखा जा
सकता है । सीमा हर विषय मे कविता लिखती है मगर कविता द्वारा उठाए गये सवाल आधी
आबादी के मौलिक सवाल होते हैं जो दैहिकता और प्रेम की संवेदनहीन यान्त्रिक नकली
संरचनाओं को उपेक्षित करते हुए समय की तमाम बेचैनियों को सामन्ती समाज जन्य
अवसादों में तब्दील कर देती है । आईए हमारे समय के दो युवा रचनाकारों की कविताओं
से रूबरू होते हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"> </span></span></div>
<span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">
<span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial;">
</span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , serif; font-size: 10pt;">
</span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: "mangal" , serif;">उमाशंकर सिंह परमार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgsXkzeAeyrRv74v1Q7w_SMSIpnyFvuJu5iMq0yBN5mFOOffHvWWNkTP3WlJV-Vjx4Inuy37YTeoYw1910JjHDzicDTTRHA8sxVeUeBT8SaaNXIFapwsfj0gQe8XsSeCIfSL_7rMzJz-Xs/s1600/035.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgsXkzeAeyrRv74v1Q7w_SMSIpnyFvuJu5iMq0yBN5mFOOffHvWWNkTP3WlJV-Vjx4Inuy37YTeoYw1910JjHDzicDTTRHA8sxVeUeBT8SaaNXIFapwsfj0gQe8XsSeCIfSL_7rMzJz-Xs/s320/035.JPG" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 14.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 14.0pt;">हरे प्रकाश उपाध्याय</span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div style="border-bottom: solid #4F81BD 1.0pt; border: none; mso-border-bottom-themecolor: accent1; mso-element: para-border-div; padding: 0in 0in 4.0pt 0in;">
<div class="MsoTitleCxSpFirst">
<span lang="HI" style="color: #ff6666; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">हरे
प्रकाश उपाध्याय</span><span style="color: #ff6666; font-size: 10pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #ff6666; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">संपादक</span><span style="color: #ff6666; font-size: 10pt;"> </span><span style="font-size: 10pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">मंतव्य (साहित्यिक त्रैमासिक)</span><span style="font-size: 10pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoTitleCxSpMiddle">
<span style="font-size: 10pt;">204, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">सनशाइन
अपार्टमेंट</span><span style="font-size: 10pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">बी-</span><span style="font-size: 10pt;">3, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">बी-</span><span style="font-size: 10pt;">4,
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">कृष्णा नगर</span><span style="font-size: 10pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">लखनऊ-</span><span style="font-size: 10pt;">226023<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoTitleCxSpMiddle">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">मोबाइल-</span><span style="font-size: 10pt;">8756219902<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoTitleCxSpLast">
<br /></div>
</div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">सोचो एक दिन</span></b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भाइयो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उस आकाश के बारे में सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तुम्हारे ऊपर टिका हुआ है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">इस धरती के बारे में सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तुम्हारे पाँवों तले थर-थर काँप रही है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भाइयो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">इस हवा के बारे में सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तुम्हारे घूँघट खोल रही है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कुछ ऐसे सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कुछ वैसे सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">माथा दुखने के दिन हैं ये</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपना माथा ठोंको भाइयो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बाजार में तुम क्या बेचोगे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">क्या खरीदोगे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कौन से रास्ते तय करोगे सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सोचने का यही सही समय है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सफर बाजार का तय करने से पहले सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सोचो इस दुनिया में कितने अरण्य है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कितने रंग हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और कितना पानी है इस दुनिया में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अगर सोचने के लिए तुम्हारे पास समय नहीं हो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तो इतना ही सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कि क्या यह सोचना जरूरी नहीं कि</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारी जेब कितनी लंबी हो सकती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारे बगल में लेटी हुई औरत</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कब तक और कितना</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">क्या-क्या बेच सकती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">माँ का दूध कितने रुपये किलो बिकना चाहिए भाइयो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भाइयो चलते चलते सोचो कि</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">दुनिया की रफ्तार और धरती के कंपन में कैसा रिश्ता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हर मिनट आखिर अधिकतम कितने हादसे हो सकते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">गर्भवती स्त्री बलात्कार के कितने सीन झेल सकती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भाइयो अपने अरण्य से बाहर निकलकर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सोचो एक दिन सब लोग</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">धरती ने शुरू कर दी दुकानदारी तो क्या होगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सोचो दुनिया के अरबपतियो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">धरती के सूख रहे पेड़ों के बारे में सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हवा का रुख बदलने पर सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">गायब हो रहे पक्षियों के बारे में सोचो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">चींटियो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम हाथियों के बारे में सोचो।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">यह हाथियों के मदांध होने का दौर है।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">अँजुरी भर शब्द</span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">मेरे पास कुछ नहीं है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अँजुरी भर शब्दों के अलावा कुछ भी नहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">धन न अस्त्र-शस्त्र पर लड़ूँगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">यकीन रखना जीतूँगा भी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वे जब करेंगे वार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपने अस्त्र-शस्त्र से / धन से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">मैं अँजुरी भर शब्दों को फेंकूँगा उनकी ओर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उनकी बौखलाहट बढ़ेगी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और देखते ही देखते उजड़ जायेगी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">धन और अस्त्र-शस्त्रों से सजी दुनिया</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और मेरे शब्द लौट आयेंगे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उन्हें घायल करने के बाद</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">नहीं रहूँगा चुपचाप</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उनके आतंक से डरे लोगों को बटोरूँगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">शब्दों से सिहरन पैदा करूँगा और ताकत</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बटोरता रहूँगा शब्द</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अच्छे अच्छे शब्द बटोरूँगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तब ढेर सारे अच्छे शब्द</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बन जायेंगे सृष्टि के मंत्र।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">राजा और हम</span></b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अँधेरे में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भूख से दर्द और दुख से बिलबिलाते</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हम दवा और रोटी खोजते रहते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">राजा अपनी मूँछ खोजता रहता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जेठ की चिलचिलाती धूप में हम</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">धूल पसीने से गुँथे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हम खनते रहते हैं कुआँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">राजा लाठी में सरसों तेल पिलाता रहता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बारिश में काँपते-थरथराते</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हम लेटते हैं खेत की मेड़ पर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और बचाते हैं पानी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">राजा खून की नदी बहाता रहता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हमारे बच्चे अक्सर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बीमार रहते हैं डगमग करते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हम खोजते हैं बकरी का दूध</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">राजा श्वानों को खीर खिलाता रहता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">हम गीत प्रीत का गाना चाहते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">मिलना और बतियाना चाहते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भेद भूलकर हँसना और हँसाना चाहते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">राजा क्रोध में पागल बस बैंड बजाता रहता है।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">वह कौन है</span></b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वह कौन है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तुम्हारे टोले से जब न तब</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उठा ले जाता है जवान मुर्गियाँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अंडे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बकरियाँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारे खूँटे से दिन दहाड़े खोल ले जाता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">नयी नयी ब्याई गइया</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कौन तुम्हारे घरों में घुस जाता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वक्त बेवक्त</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और कोहराम मचा देता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">इन खेतों में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो मार फसलें उगती हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारे पसीने से सींचकर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उन्हें कौन अपने गोदामों में ताला मार देता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारा चूल्हा क्यों नहीं जलता दोनों बेर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारे बच्चों को स्लेट की जगह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कौन पकड़ा देता है हँसिया</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारी किशोरी बच्चियों को</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारे सामने से कौन खींच ले जाता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारी औरतें अपने पेट और गोद में किसका बच्चा पालती हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वह कौन है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तुम्हें पहुँचने नहीं देता मतदान केंद्र तक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तुम्हारे उपजाये अन्न के जोर पर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हीं पर ऐंठता है रोब</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">तुम्हारे ही बनाये लोहे से तुम्हें डराता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">आखिर वह कौन है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जिसने खेत खलिहान</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">फैक्ट्री गोदाम</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">थाने से लेकर संसद तक हथिया रखा है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और तुम्हारे ही विरुद्ध तुम्हारा इस्तेमाल कर रहा है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उसे तुम जानते तो हो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">फिर बोलते क्यों नहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बोलो आखिर कब बोलोगे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वह है कौन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कौन है वह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 16.0pt;">2</span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-nmCZ9EopoIeO5wsBy5bUgvkhsC12xCxisELeVOeKZZIUtFbDtrjEwjtIqaRDuuGcnDROdlR1pz97NEnvrtM7Ee5aCKZFFd2nFkS87yMIIv0j8rooimHt27UvE2OQSus5vslaD8ET14c/s1600/sangsaar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-nmCZ9EopoIeO5wsBy5bUgvkhsC12xCxisELeVOeKZZIUtFbDtrjEwjtIqaRDuuGcnDROdlR1pz97NEnvrtM7Ee5aCKZFFd2nFkS87yMIIv0j8rooimHt27UvE2OQSus5vslaD8ET14c/s320/sangsaar.jpg" width="240" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 16.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 16.0pt;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 16.0pt;">सीमा संगसार </span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सीमा संगसार </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">फुलवड़िया </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">1 , </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बरौनी </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बेगूसराय (बिहार)</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">दूरभाष -</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Arial;">उल्टे पाँव</span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">----------<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कहते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उल्टे होते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">भूतनी के पाँव</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">क्यों न हो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उल्टे पाँव वापस जो आती हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">स्त्रियाँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सीधे शमशान घाट से---</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सौ व्रत व पुण्य भी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो कमाया उसने जिन्दगी भर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">आरक्षित न करा सकी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">स्वर्ग में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपनी जगह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अधजली लाश</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">फंदे पर झूलती औरतें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कहां छोड़ कर जा पाती है </span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपनी यह दुनिया</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">प्रसव पीड़ा से कराहती</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">ये औरतें भी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वापस आ जाती हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उल्टे पाँव</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपने दुधमूंहे बच्चों के पास</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">घर की चारदिवारी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो कभी लांघ न सकी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">सीधे पाँव</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपनी जिन्दगी में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बरबस खिंची चली आती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">स्वर्ग लोक से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उल्टे पाँव---</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">लोग जो डरते नहीं जीते जी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">औरतों से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">डरावनी हो जाती हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">ये औरतें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">मरने के बाद</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">चूड़ैल बनकर करती हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अट्ठाहास</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">शमशान घाट से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उल्टे पाँव भागी हुई औरतें ----</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt;">मकड़ी का जाला</span></b><span style="color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;">------------------<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">दीवारों के कोने में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वृताकार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अनसुलझी पहेली जैसी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वृतुलाकार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">महीन धागों से बनी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपने अंदर छिपे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">द्वंदों को</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बुनते ही जाना</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जाली नुमा कवच</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">असुरक्षित मन का</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">एक सुरक्षित कोना है ---</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">आर पार भेदती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जिसे विकट परिस्थितियाँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">रंग बदलते गिरगिट</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">की तरह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जमाने से बचते हुए</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">चिपकती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">किसी पूराने दीवार पर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जिसकी परतें उघड़ने को बेताब है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">फिर भी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">आश्वस्त है वह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उस लिजलिजी सभ्यता से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो अपने चिकनाहट का</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">दिखावा भर करते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">रौशनदान के पास</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">छिद्रों के पार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उस चकाचौंध से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपने आपको बचाने के खातिर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">इस सीलन भरी दीवार के</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">आसरे पर लिपटा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उसका भरोसा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जुड़ता ही चला जाता है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उस महीन बुनावट में----</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">धीरे धीरे रेंगती है वह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बिना किसी पदचाप के</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">चक्कर काटती है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपने ही बनाए</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">मकड़ जालों के</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जहाँ कायम रहे अंधेरा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जंग लगे दरवाजों के पीछे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बंद खिड़कियों के बाहर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जहाँ मनुष्य का बसेरा न हो</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">बुन लेती है जाल अपना---</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">मन के किसी कोने में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">कहीं न कहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">यह कोना भी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">आरक्षित है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जहाँ सभ्य लोगों का प्रवेश</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वर्जित है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">और / जहाँ हम बुनते ही जाते हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">अपनी उधेड़ बुन की लंबी लंबी जालें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जहाँ संभावनाएँ निषिद्ध है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">वर्जित है जहाँ पोशाक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">व अन्य जरूरी सामान</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जो तन व मन को</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">ढंकने की योग्यता रखते हों</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जिन्दगी का स्याह सच</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">एक मकड़ी के जाले में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">छुपा कर रखा है</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">जिस दिन एक सभ्य समाज की नजर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उस पर पड़ेगी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">असुरक्षा के घेरे में घिरी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 8.5pt;">उस मकड़ी की मौत निश्चित है ---</span><span style="color: #222222; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 8.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-67023318799703759232016-11-14T03:20:00.000-08:002016-11-14T03:20:33.188-08:00जनपद झूँठ नही बोलता पर वरिष्ठ आलोचक रमाकांत शर्मा <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;">कृतिओर</span></b><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">पत्रिका के पूर्व
संपादक एवं वरिष्ठ आलोचक रमाकान्त शर्मा</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">तमाम व्यस्तताओं के बाद भी आज भी रचनात्मक
रूप से निरन्तर सक्रिय हैं ।"लोक" की सांस्कृतिक अवधारणाओं व हिन्दी
कविता की लोकधर्मी परम्परा पर उनका बडा काम है । लोकधर्मी चेतना को उन्होने
रौमैन्टिक भाववाद के नजरिए या रूपवादी मिथकीय साझेदारी के स्वरूप मे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">कभी नही देखा या यह
कहा जा सकता है कि उनकी आलोचना दृष्टि वर्गीय दृष्टि रही जिसके तहत उन्होने लोक
में परिव्याप्त खरतरों और सामयिक मूल्यहीनता के आलोक में कृतियों को परखा है । यही
कारण हैं कि आज लोकधर्मी आन्दोलन के बडे झंडबदार जहां</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">वर्तमान पूँजीकृत
सामाजिक संरचनाओं व वैयक्तिक यन्त्रणाओं को नही समझ पा रहे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">हैं वहीं शर्मा जी
आज</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">भी सामयिक हैं और भविष्य में भी सामयिक रहेगें मेरे अनुरोध पर
उन्होने बडे भाई</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">सुशील कुमार के प्रथम कविता संग्रह "जनपद झूँठ नही बोलता"
की समीक्षा लिखी थी । यह समीक्षा लोकविमर्श (</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">आलोचना त्रैमासिक ) में प्रकाशित हो चुकी
है। सुशील की कविताओं की पडताल करते समय वो तमाम जमीनी सवालों और सन्दर्भों से
मुठभेड करते हुए वो कविता की अन्तर्कथा को उदघाटित कर देते हैं । सुशील युवा कवि
हैं वैश्विक पूँजी द्वारा नवगठित लोकतन्त्र व व्यवस्था जात नव बुर्जुवा के खिलाफ
उनकी कविताओं मे गहरा आक्रोश है जो परिवेश के प्रतिपक्ष अनास्था </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">बेचैनी के साथ साथ
नवनिर्मित बुर्जुवा मूल्यों के ध्वन्स का संकल्प भी देती हैं । चरित्रों के माध्यम
से जीवन की मनोभूमि मे उतरना व उस जमीन की प्रतिगामी शक्तिओँ से लोहा लेना और आने
वाले समय की पीडाओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">द्वन्दों </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">भटकावों </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">हिंसा को चिन्हित कर आप पाठक को सचेत करना</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">सुशील की कविताओं का
रचनात्मक पक्ष है जो आज के इस गलित और रुग्ण समय मे भी आशावादी पाठ का प्रबोध देता
है आईए आज हम सुशील कुमार की कविताओं पर लोकविमर्श पत्रिका मे प्रकाशित वरिष्ठ
आलोचक रमाकान्त शर्मा जी का आलेख पढें</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiF1aOg9aamK-2CDft67Mk_SZrmQXDfdlMmYLeMiG_3tcmp1LX-Rr8QmTb_9RHU3mR0f_EdjT1r4eBsFznr8yBjLGoLvJ2IKYj0W20MK8Lei5mNJctD3U1Ta2FPlqf50Ye75iHUCufpGfk/s1600/%25E0%25A4%259C%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25AA%25E0%25A4%25A6.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="147" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiF1aOg9aamK-2CDft67Mk_SZrmQXDfdlMmYLeMiG_3tcmp1LX-Rr8QmTb_9RHU3mR0f_EdjT1r4eBsFznr8yBjLGoLvJ2IKYj0W20MK8Lei5mNJctD3U1Ta2FPlqf50Ye75iHUCufpGfk/s320/%25E0%25A4%259C%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25AA%25E0%25A4%25A6.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><span lang="HI"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><span lang="HI"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><span lang="HI"> </span></span><b style="text-align: left;"><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 14pt;"> </span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<b style="text-align: left;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzRM3GQ8AIixW81gVmORW2V5Z5dYUEJQUMMmznB5zH01ca1AU6TGQzqsRYCk_lASH_3PVHPzp-bueSLh0ofkASE5quBE2We4zHoSd3zLurQb-GBgm2y9fqFVJcvpVX38Puii0RwCzqTgg/s1600/shushil.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzRM3GQ8AIixW81gVmORW2V5Z5dYUEJQUMMmznB5zH01ca1AU6TGQzqsRYCk_lASH_3PVHPzp-bueSLh0ofkASE5quBE2We4zHoSd3zLurQb-GBgm2y9fqFVJcvpVX38Puii0RwCzqTgg/s320/shushil.jpg" width="320" /></a></b></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; page-break-after: avoid;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; page-break-after: avoid;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 14pt;"> </span></b><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 18pt;">सुशील कुमार</span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-left: .5in; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;">
<b><u><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 14.0pt;"> कवि परिचय</span></u></b></div>
<ul type="square">
<li class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 150%;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">जन्म-</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">13/09/1964.
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">पटना सिटी</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">बिहार)</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"> में।</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 150%;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">सम्प्रति </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">मानव संसाधन विकास विभाग</span><span lang="EN-IN" style="color: windowtext; font-size: 12.0pt; line-height: 150%; mso-fareast-language: EN-IN;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">रांची (</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">झारखंड)
में कार्यरत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">
। </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="background: white; margin-bottom: 0.0001pt;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">संपर्क </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">सहायक निदेशक/प्राथमिक शिक्षा निदेशालय/ स्कूली शिक्षा एवं साक्षरता
विभाग/एम डी आई भवन(प्रथम तल)/ पोस्ट-धुर्वा </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">/</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">रांची
(</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">झारखंड) – </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">8</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">34004</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></li>
</ul>
<div class="MsoNoSpacing" style="line-height: 115%;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> ईमेल – </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">sk</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">.dumka@gmail.com</span><span lang="EN-IN" style="background: yellow; font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> मोबाईल </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">न. </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">– </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">0</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">9431310216 / 0</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">9006740311</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNoSpacing" style="line-height: 115%; margin-left: .5in; mso-list: l1 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="EN-IN" style="font-family: "wingdings"; font-size: 12pt; line-height: 115%;">§<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">प्रकाशित कृतियां – कविता-संग्रह <b>कितनी
रात उन घावों को सहा है</b> (2004)</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">, </span><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">तुम्हारे शब्दों से अलग</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> (2011)</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">जनपद
झूठ नहीं बोलता</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> (2012)</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial" , sans-serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<ul type="square">
<li class="MsoNormal" style="background: white; mso-list: l0 level1 lfo1; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto;"><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">कविताएं और आलेख साहित्य
की मानक पत्रिकाओं व अंतर्जाल-पत्रिकाओं में निरंतर प्रकाशित। </span><span lang="EN-IN" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></li>
</ul>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><span lang="HI"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><span lang="HI"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><span lang="HI"> लोकचेतना</span></span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"> और लोकसौंदर्य
के कवि : सुशील कुमार</span><span style="font-size: 20.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> डॉ० रमाकांत शर्मा</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">हिंदी </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">के लोकधर्मी कवियों में सुशील कुमार एक जाना-पहचाना नाम है।
इनकी कविताओं में लोक संस्कृति के रंग और लोक संघर्ष की आँच बहुत ही प्रभावी ढंग
से व्यक्त हुई है। पहाड़ और पहाड़ियों के दुःख-दर्द और प्रकृति के प्रति अनुराग की
अनेक जीवंत छवियाँ इनकी कविताओं में देखने को मिलती हैं।</span><a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सुशील कुमार शब्द से खेलने की बजाय शब्द की साधना करने में
विश्वास रखते हैं। भावबोध और कलाबोध के साथ विचारबोध इनकी कविताओं में घुला-मिला
है। इसी कारण सुशील की कविताएँ सजग-सचेत कविताकर्म की साक्षी बनती हैं। प्रकृति और
मनुष्य इनकी कविताओं के केन्द्र में है। पहाड़ों और नदियों</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जंगल और जीव-जगत</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">लोक का हर्ष और
संघर्ष सुशील कुमार की अधिसंख्य कविताओं में बहुत ही खूबसूरत ढंग से व्यक्त हुआ
है।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कितनी रात उन
घावों को सहा है</span></b><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">और </span><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तुम्हारे शब्दों
से अलग</span></b><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">के बाद उनका
महत्वपूर्ण कविता-संग्रह </span><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जनपद झूठ नहीं बोलता</span></b><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">प्रकाशित हुआ है। मैंने अपनी आलोचना-पुस्तक </span><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता की
लोकधर्मिता</span></b><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">में सुशील कुमार
के काव्य-वैशिष्ट्य को उद्घाटित करते हुए लिखा है - </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सुशील कुमार की
कविताओं से रूबरू होन पर मुझे लगा कि यह कवि लोकचेतना और लोकसौंदर्य का कवि है।
अपनी सहज काव्यभाषा में जीवन के क्रियाशील बिम्बों को रचने में समर्थ है। प्रकृति</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">लोक और जीवन-जगत
से इस कवि का गहरा आत्मीय रिश्ता है। श्रमशील लोक की अनेक भावदशाएँ यहाँ
काव्यानुशासन के साथ बिम्बित-चित्रित होती हैं। समाज और प्रकृति की गतिकी और
द्वंद्व मौजूद है। इस कवि का भावबोध इन्द्रियबोध की राह से गुज़रता है।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जनपद झूठ नहीं
बोलता</span></b><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">की कविताओं से
गुज़र कर आप भी ऐसा ही अनुभव करेंगे। सुशील कुमार की संवेदनाओं का पाट चौड़ा है और
उनके चित्त का आयतन बड़ा है। जनचरित्री हैं इनकी कविताएँ। अपनी </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">एक बूँद भर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता में वे
शब्द के महत्व को प्रकट करते हुए कहते हैं-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">शब्द फिर भी
दुनिया में</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कहीं-न-कहीं
किसी-न-किसी की जुबान बनकर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बचे रहेंगे </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जिंदा</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जैसे बीच बचे
रहते हैं साबूत</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">धरती पर
कहीं-न-कहीं</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">समस्त आपदाओं के
बावजूद</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">शब्द</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">के प्रति उनकी यह
अटूट आस्था ही कविताओं को लोक की बोली-बानी से जोड़ती है। कवि सुशील के शब्द </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">शब्दकोश</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">से नहीं</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">आंचलिक जीवन की
जीवंत बोलचाल की भाषा से ऊर्जा ग्रहण करते हैं। जनपदीय चेतना का स्पर्श वहाँ हमेशा
बना रहता है। गुम्मा पहाड़</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बंदगाँव की
घाटियाँ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दुमका शहर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बाँसलोय नदी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मयूराक्षी नदी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कोसी का प्रवाह</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जैसे हमसे
बोलता-बतियाता है। जन-जनावर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सनेस-पाती</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">महुआ-बरबट्टी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जड़ी-बूटी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कंद-मूल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बाहा-परब</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बेच-बिकन</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">घर-ओसारा</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">खमार-गोहाल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">हाट-बाट</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जैसे लोक प्रचलित शब्द-युग्म कवि सुशील की कविताओं को
आँचलिक रंग में रंगते हैं। तराई के गाँव का पूरा जीवन जीवंत हो उठता है। गाँव के
अनेक टोले आँखों के सामने खड़े हो जाते हैं। </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मैं पहाड़ की बेटी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">शीर्षक</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता में कवि की पहाड़ी बेटी </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नदी माँ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">से कहती है-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">रेत के घूँघट में</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मुह ढाँप तू मत
रोना।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">वह पहाड़ जोगते वनदेवता से
प्रार्थना करती है कि -</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बापू की तरह</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बूढ़ा पहाड़</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बहुत बीमार है</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बड़े-बड़े घाव हैं</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बड़े-बड़े खोह हैं</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">उसकी देह में</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">उसे ढाँढस देना</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मेघ देना </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पानी देना</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">खेत में अन्न
उगाना</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जंगल बचाना</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सुशील कुमार को पहाड़ी लोगों का दर्द बेचैन करता है। जंगल-जल-जमीन को बचाए रखने
की चिंता सताती है। महाजन से पहाड़िन की देह बचाने की व्याकुलता है। पहाड़ियों के
पहाड़ जैसे दुःख और पहाड़ जैसी दूभर </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जिंदगी </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">से गहरा सरोकार
है कवि का।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> सुशील की लम्बी कविताओं में आये पात्र-सुगनी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">फूलमनी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सुकुल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">प्लेटफॉर्म पर
कठिन कार्यों में जुटे बच्चे और दुखियारी माँ की टीस के ज़रिए हम दीयरा क्षेत्र में
रेत होती जिंदगी का साक्षात्कार करते हैं । पहाड़ियों की बेबसी और पहाड़िन की
प्रतिरोधात्मकता को </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पहाड़िया</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता में देखा
जा सकता है। महाजन की हमबिस्तर होने से इन्कार करती पहाड़िन के तेवर देखिए- </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पहाड़न गुस्से से
लाल हो बिफरती है</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गरियाती है
निगोड़े महाजन को</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">करमजले अपने मरद
को भी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">माँझीथान</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">में देवी-देवताओं
से की हुई प्रार्थनाएँ कुछ काम नहीं आती। रातभर दुःख में कसमसाती अपने भीतर सपने
टूटते देखते रह जाती है पहाड़न। बाँसलोय नदी की व्यथा-कथा भी पहाड़िन की पीड़ा-कथा से
कम नहीं । कवि सुशील कुमार कहते हैं-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">देखता हूँ
तिल-तिल जलती हो</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दिन-दिन सूखती हो</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">क्षण-क्षण कुढ़ती
हो</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मन-ही-मन कोसती हो
जंगल के सौदागरों को</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">रेत के घूँघट में
मुँह ढाँप</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">रात-रात भर रोती
हो।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> बाँसलोय नदी की पीड़ा को सघनता
प्रदान करते हैं । यहाँ कवि के शब्द-दोहराव- तिल-तिल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दिन-दिन</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">क्षण-क्षण</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मन-ही-मन</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">रात-रात। </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> कवि सुशील कविता में शब्द के
प्रयोग को लेकर बहुत सचेत हैं। वे ऐसे शब्दों का विधान करते हैं जो एन्द्रिक
बिम्ब-रचाव से सहायक हों। जो भावबोध को </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जिंदा
</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कर दे। जो हमारी
स्मृति के द्वार खटखटाए। पहाड़ी-जीवन की मुश्किलों का एक शब्द-चित्र देखिए-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कोसों साइकिलों के आगे-पीछे</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काले पत्थरों के
मन-मन भारी बोझे बाँधे</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">हाँफते-धकेलते
पैदल चल रहे पहाड़ियों</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">की फटी बिवाइयों
के घाव</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">से बहता मवाद
देखा तो</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कलेजा मुँह को आ
गया और फिर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गुस्सा भी कि-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पूरे पहाड़ को जब
बिला ही जाना है तो</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पलाश की चटक और
महुवे के खुमार</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">का मतलब क्या है </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">?</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">’</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मैं सुशील कुमार की
कविताओं को श्रव्यदृश्य कविताएँ कहना पसंद करूँगा। इनकी कविताओं की अनुरंजनात्मकता</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ध्वन्यात्मकता और
बिम्बाकता ही इन्हें श्रव्यदृश्य बनाती हैं।इसके साक्ष्य रूप में </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गुम्मा पहाड़ पर
बसंत</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता के ये दो
अंश पर्याप्त होंगे -</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पूरा पहाड़ जाग
रहा धीरे-धीरे</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नए रंग और उंमग
में</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">फागुन की आहट सुन</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बसंतोत्सव की
तैयारी में।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जंगल में पंछी गा
रहे</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ढेचुआ कर रहा
ढेचुँ-चुँ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ढेचुँ-चु</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">फिकरो फिक-क
फिक-क</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पेड़ूकी करे
घु-घु-चु</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">घु-घु-चु</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तीतर सुना रहा
खु-टी-च-र</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">खु-टी-च-र</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पियु बुला रहा
पि-उ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पि-उ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> कवि ने यहाँ पहाड़ के जागने का
दृश्य और कानों को सुनाई पड़ रही विभिन्न पक्षियों की आवाज़ों को चित्रित कर दिया
है। यहाँ मुझे सुमित्रानंदन पत की काव्यपंक्ति याद हो आती है-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 1.5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चहक रही
चिड़िया/टी-वी-टी-टुट-टुट</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> सुशील कुमार की कविताओं की यह बड़ी
खूबी है। </span><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span></b><b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जनपद झूठ नहीं
बोलता</span></b><b><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’</span></b><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता-संग्रह में
कवि के सामाजिक सरोकार और उसकी प्रतिबद्धता स्पष्ट है। कवि की आधुनिकता औपनिवैशिक
आधुनिकता की बजाय देसज आधुनिकता है। कटते जंगल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">अंधविश्वास</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जीने की जद्दोजहद</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गाँव से शहर की ओर पलायन</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बढ़ता बाजारवाद</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">महाजन की मनमानी और गाँवों के शहरीकरण के साथ
पारिवारिक टूटते-बिखरते रिश्तों पर भी सुशील ने अनेक कविताएँ लिखी हैं। असम के
दंगे</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नक्सलियों और
पुलिस की मुठभेड़ आदि घटनाओं पर भी कवि ने सघन संवेदयुक्त कविताएँ लिखी हैं। आये
ख़ून-खराबे से व्यथित कवि कहता है-</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पहाड़ तो पहले ही
बहुत दुःख है</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">इसकी छाती में
उत्पीड़न की न जाने</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कितनी ही कथाएँ
दफन हैं! </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> इस संग्रह की कविताओं को पढ़ते हुए
मुझे लगा कि कवि पर सर्वेश्वरदयाल सक्सेना और धूमिल का प्रभाव कहीं-कहीं स्पष्ट
है। कविताओं में कहीं-कहीं आई सपाटबयानी और </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कल सुनना मुझे</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">की तर्ज पर कवि सुशील कुमार का यह बयान कि -</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कल सुनना भाई</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">अभी तो शब्दों को
सहेजने में लगा हूँ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 2.0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बचाने में पायमाल
हूँ उसे बाजीगरों के करतब से। </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">- धूमिल के प्रभाव को दर्शाता है। इसी प्रकार कवि ने अपनी </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तिनका</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता को
सर्वेश्वरदयाल सक्सेना की कविता से प्रेरित होना स्वीकार किया है। </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मैं सच हूँ
तुम्हारी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कविता भी
सर्वेश्वर की एक रचना से अनुप्रेरित है। मुझे यह कहने में संकोच नहीं कि ये
कविताएँ सुशील की काव्यबनक से मेल नहीं खाती। चूमा-चाटा इस कवि की फितरत नहीं हैं।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> एक बात और</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जिसकी तरफ ध्यान
दिया जाना मुझे ज़रूरी लगता है</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">वह बात यह कि कवि सुशील ने लोक के अनुरंजन-पक्ष को अपनी
कविताओं में लोकजीवन के संघर्ष की तुलना में अधिक दर्शाया है। बाँसुरी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ढोल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नगाड़े</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">माँदल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नृत्य</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गीत की बहुतायत
है। दुःखदर्द</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">संघर्ष</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">प्रतिरोध</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तड़प-बेचैनी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">भय-भूख पर लिखा
तो है</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पर अपेक्षाकृत कम
लिखा है। </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पटियाला शहर की
सच्ची घटना पर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कल सुनना बाबू</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ’</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सुनना केवल तुम</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जैसी कविताएँ
सपाट बयानी की शिकार हैं। लेकिन </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पंछी श्रृंखला</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बीज श्रृंखला</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दियारा श्रृंखला</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">की कविताएँ अत्यंत महत्पूर्ण हैं। इसी प्रकार </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">माँ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">फूलमनी</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ‘ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कब लौटेंगे सुकुल
परदेस से</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ , ‘ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बंद गाँव गी
घाटियाँ</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ‘ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पहाड़ का दुःख</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">यहाँ कभी बसंत
नहीं आता</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">और </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कोसी-शोक में
डूबी एक नदी का नाम है</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सुशील कुमार की
जनचरित्री श्रेष्ठ कविताएँ हैं। इस पकार कुल मिलाकर कवि सुशील कुमार का नया
कविता-संग्रह </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जनपद झूठ नहीं
बोलता</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">समकालीन कविता
में अपना एक महत्वपूर्ण स्थान सुनिश्चित करता है। इन कविताओं की सहजता</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">स्वाभाविकता</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">संप्रेषणीयता और
सघन संवेदनशीलता इन्हें महत्वपूर्ण बनाती हैं।</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> मैं लोकचेतना और लोकसौंदर्य के कवि
सुशील कुमार से बड़ी उम्मीदें रखते हुए भविष्य में और भी अधिक श्रेष्ठ रचनाकर्म की
अपेक्षा करता हूँ। </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">-<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0r3MQh9J2_SxaMgOfAqj75lXikpVTfRGUDp31rPukTeg0naYhrqhp0udJXs0R8HaJbhNui4uP8eu9BPJa3LEr6U9eV1x49E5RRIYPftAsfwmv_mlkztVkh9_HzuWIOI0AP3JnQ9EPy70/s1600/ramakaant+sharma.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh0r3MQh9J2_SxaMgOfAqj75lXikpVTfRGUDp31rPukTeg0naYhrqhp0udJXs0R8HaJbhNui4uP8eu9BPJa3LEr6U9eV1x49E5RRIYPftAsfwmv_mlkztVkh9_HzuWIOI0AP3JnQ9EPy70/s320/ramakaant+sharma.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> डॉ. रमाकांत शर्मा </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-bidi-font-family: Calibri; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-hansi-font-family: Calibri;">-<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> पूर्व संपादक : </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कृति ओर</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">एवं </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">प्रतिश्रुति</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">संकेत-विला</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">’, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ब्रह्यपुरी-प्रतापमंडल</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जोधपुर (राज.) </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">342 001<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> मोबाईलः
</span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">094144-10367, </span><span style="font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">E-mail: rkramakant.sharma@gmail.com<o:p></o:p></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-10403076257246823292016-09-10T04:32:00.002-07:002016-09-10T04:32:31.614-07:00सुशील कुमार की कविताएँ <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><b><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सुशील कुमार की कविताएँ </span></b><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 24.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सुशील
कुमार हमारे समय के जरूरी कवि हैं राजधानी और वहाँ की आबोहवा </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">राजनीति व साहित्य के टूटते जुडते गठबन्धनों से बहुत दूर
झारखंड के बीहड और सुविधा विहीन गाँवों के भूगोल और इतिहास में गहरी पैठ ने उनकी
कविता का समाजशास्त्र और काव्यभाषा की सारणी तय की है । कविता का आचरण किसी भी
मानक में अनगढ नही हैं ।न ही लोक का कोई खास बिम्ब है जो कविता में टाँक दिया गया
हो उनका</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लोक परिवर्तनों के दौर का सुगढ़
कोलाज है । लोक की मृदुता और कठिनता </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विद्रूपता
और भव्यता </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सपनों का सुख और यथार्थ की कचोट
सब कुछ कवि के लोक जीवनानुभव का प्रतिफल है अब तक उनके दो कविता संग्रह प्रकाशित
हो चुके हैं उनका कविता संग्रह जनपद झूठ नही बोलता लोक की समकालीन बनावट </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अदृष्य हो रहे लोकतान्त्रिक मूल्यों</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की सामाजिक राजनैतिक प्रस्तावना व
समकालीनता की आहट है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span class="apple-converted-space"><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Arial;">तो </span></span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उनका दूसरा कविता संग्रह तुहारे शब्दों से अलग लोकधर्मी जनपदीय
कविता में प्रतिरोध की परम्परा का खूबसूरत निर्वहन है | <span style="background: white;">यथार्थ और अनुभूति के सवालों कविता को जटिल बनाया है यह वो मापदंड है जिसमे
खरा उतरते ही कवि होने के लिए किसी अन्य प्रमाण की जरूरत नहीं रह जाती है । कवि की
अनुभूतियां समय समाज और कवि के चतुर्दिक व्याप्त परिवेश से जन्म लेती हैं ।भाषा</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की बुनावट और
भंगिमाएं भी परिवेश की जटिलता और सामाजिक अन्तर्विरोधों की उपज हैं । जब भाषा और
संवेदना दोनो यथार्थ जन्य हो जाती हैं तो कविता में मौलिकता का प्रादुर्भाव होता
है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">। ऐसी कविताएं दुहराई नहीं जा सकती हैं । सुशील कुमार की कविता
का यथार्थ बाहर से थोपा नहीं गया है न किसी अनुकरण और एतिहासिक भाव भूमि को रोपा
गया है यही कारण है आज जब बडे बडे कवियों की रचनाएं दुहराई सी प्रतीत हो रही हैं
तो सुशील की कविता इस परिदृष्य को तोडती हुई दिखाई देती हैं । वह किसी भी स्तर से
दोहराई नहीं जा सकती हैं ।उनकी</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अपने लोक के प्रति आत्मीयता और आनुभविक
प्रमाणिकता ने</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">परम्परागत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सामन्ती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">रीतिशास्त्रीय लोक की संकल्पना को ध्वस्त किया है और अनुभवों को
निजी व्यक्तित्व व निजी समाज के संकुचित वृत्त से हटाकर बृहत्तर सामाजिक सन्दर्भों
से जोडने की कोशिश की है । अपने जमीनी चरित्रों के द्वारा वो छोटे छोटे चाक्षुज बिम्ब
सृजित करके समय और समाज की गम्भीर सच्चाई प्रकट करने की पुरजोर कोशिश करते हैं
इसके कारण उनकी कविता एक तरफ तो आम जन के प्रति संवेदनशील दिखती है तो दूसरी तरफ
आम जन को जकडने वाले सामन्ती मूल्यों के प्रति निर्मम दिखती है ।आज जब कविता में
भाषा गत अराजकता व रेडीमेड कविता का प्रभाव बढता जा रहा है , युवा कविता अपनी मूल
जमीन से भटकर मध्यममवर्गीय फ्रस्टेसन की ओर बढ रही है , भाषा भी नितान्त
व्यक्तित्व विहीन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">एलीट </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">रंगविरंगी चकाचौंध से पटकर चौंकानेवाले फिकरों मे सिमटती जा रही
है , ऐसे में जीवन को स्वर देने शब्दों , मुहावरों, लहजों , का भाषा मे समावेश
संवेदनों को सामाजिक द्वन्दों पीडाओं की गहराई तक ले जाकर नया युग का जरूरी तेवर
और नया विजन तय करती है ।</span> सुशील कई वर्षों से कविता लिख रहे हैं पर अब तक
उन पर मुकम्मल बात नही हो सकी है यह बात इसलिए नही हुई या तो उन्हे पढा नही गया या
फिर उन्हे समझा नही गया है । सुशील का लोक उस लोक से भिन्न है जिसमे “अहा ग्राम्य
जीवन” की सुखद <span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">समतल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जीवन रेखाएं लहराती हैं उनका लोक पूँजीकृत समाजिक सरंचनाओं को
समय के बरक्स परिभाषित और विवेचित करता हुआ समय के साथ कदम दर कदम चल रहा है ।
दिव्य लोकधर्मी समीक्षकों और कलावादी समीक्षकों के लिए यह लोक नितान्त हेय और
अज्ञेय है । अस्तु उन्होने न तो पढने की जहमत उठाई और न समझने की कोशिश की यही
कारण है वो आलोचना की तमाम छोटी बडी युवा वृद्ध </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">स्थापनाओं से खुद को विस्थापित पातें हैं ।
उनकी कविता महज</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विषय की झलक दिखाकर कलात्मक अवसरवाद का सहारा नहीं लेती न ही
यथार्थ के प्रति नैतिक आदर्शों और ढोंगों का नकली आवरण ओढती है बल्कि जिस जमीन से
अनुभूतियाँ निचोडते हैं तो उस जमीन के थोथे आदर्शों और नकारा मूल्यों को विकट
चुनौती देते हैं युग की पाशविकता और यन्त्रणा से परिचित होते हुए भी वह कविता में
कहीं भी पलायन वाद का शिकार नही होते है अपितु पूँजीवादी सामन्तवाद द्वारा उत्पन्न
जटिल सवालों का अपनी वैचारिकता की धार से समुचित उत्तर भी देते हैं ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt;">
<span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;">
</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHPRHTkmIuHqCEU4uV6c5x7Q7ykEbQHrke0rarXFPqFwbSvNJ_cnDEg4P3rx3gWAsDVhadLaHPg-xAFMxiBVK_pJw9jTiKj80fMkLWmZVPNeu1_TCFQ8ADUCgzrDl8_CLQhfvNjaVb7LA/s1600/582704_435648339785221_1547589655_n++janpad+jhoonth+nhi+bolta.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="147" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHPRHTkmIuHqCEU4uV6c5x7Q7ykEbQHrke0rarXFPqFwbSvNJ_cnDEg4P3rx3gWAsDVhadLaHPg-xAFMxiBVK_pJw9jTiKj80fMkLWmZVPNeu1_TCFQ8ADUCgzrDl8_CLQhfvNjaVb7LA/s320/582704_435648339785221_1547589655_n++janpad+jhoonth+nhi+bolta.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="MsoListParagraph" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 85.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Helvetica;">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal; line-height: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;">चुप रहते हो तो अच्छे नहीं लगते </span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .5in; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt;">
<span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> चुप
रहते हो तुम तो अच्छे नहीं लगते</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> बोलते
हो तो अच्छे लगते हो</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> तनी
हुई मुट्ठियाँ </span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> भींचे
हुए</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">दाँत </span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> खड़ी
नसें</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> पसीने
से तर ललाट </span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> कानूनदारों
से बहस</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> उलझे
हुए केश और बड़े-बड़े डेग तुम्हारे</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> बहुत
फबते हैं तुममें इन दिनों</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .5in; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt;">
<span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> इन
दिनों पुरोहितों के प्रवचन</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> काफिलों
के सायरन</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> देशभक्तों
की घोषणाएँ</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> उनके
कनफोड़ भाषण</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> माथे
में माइग्रेन की मानिंद ठनकते हैं</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .5in; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt;">
<span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> जलसे
के विरुद्ध जुलूस की शक्ल लेती भीड़</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> कुर्सियाँ
तोड़ने वालों के विरुद्ध </span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> तुम्हारेलहराते हुए हाथ और अनैतिक
बयान ही</span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> </span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">आजकल </span><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अच्छे लगते
हैं मुझे </span><span style="color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif"; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">●<br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraph" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 85.5pt; text-indent: -0.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Mangal;">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">शब्द चुक जाते हैं जब प्रेम में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">शब्द चुक जाते हैं जब प्रेम में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> आँखें रचती हैं एक कविता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> नि:शब्द </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 200%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .5in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; line-height: 200%; mso-bidi-language: HI;"> मन के कैनवास
पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; line-height: 200%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> आँखें चुक जाती हैं जब प्रेम में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> मन की गिरहें सब खुल जाती हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> फिर अक्षर-अक्षर पढ़ लेती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> प्रेम की गूढ़ ज्यामितियाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> और एक-प्रेम-कविता रचती है </span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">●</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: .75in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoListParagraph" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 85.5pt; text-indent: -0.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: Mangal;">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">किसी नीली आँखों में गहरा संताप देखकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> नीलोफर नाम नहीं था उसका </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">पर गहरी
नीली उसकी आँखों में सैलाब था </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">अव्यक्त
सा अकिंचन एक दर्द का</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">किसी
दुस्सह-दुःस्वप्न को दुहराता हुआ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">जिसे
कभी पलकों की कोर से ढरकते नहीं देखा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">पर
जब भी देखा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">..<span lang="HI"> .</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">पाया
बेतरह उमड़तासमुद्र सा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">जिसकी
लहरें किनारों से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">पछाड़ें
खाकर बारम्बार लौट जाती हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">विलीन
हो जाती हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">अपनी
ही पीड़ा की </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">अथाह
जल-राशि के निर्व्यक्त मौन में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">हर
बार लौट आया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">अपने
सपने की नाव </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">उस
दु:ख के सागर-तट पर छोड़ वापस</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI">नहीं मैं नहीं पार पा सका</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 1in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">उस नीलोफर
की आँखों के रहस्य का </span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 10.5pt;">●</span><span style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-font-size: 9.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 85.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt; mso-line-height-alt: 12.1pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: Mangal;">4.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;">बारिश में भीगता पहाड़ </span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 150%; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: .5in; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 150%; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">पहाड़ों को छूती
है</span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">पंचम रागिनी</span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">- कोकिलों के सुर से</span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"> </span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">- मेघ के गर्जन
से</span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">- पागल बयार के
झोंकों से</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"> </span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">- बिजली की कौंध
से</span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">- पत्तों की
सरसराहट से</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"> </span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">बसंत की भरी
संझा में</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"> </span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">दुपहरी के उसनते
जल को</span></span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt; line-height: 150%;">उसकी तपती देह
पर लहराती हुई </span></span><span class="textexposedshow"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-size: 11pt; line-height: 150%;">●</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-size: 11pt; line-height: 150%;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; line-height: 150%; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 58.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhDnKU_fbbocheSxuOvlQsJFf5ydcS8-eV3ecy3ggafBpP1ERm363jJ_zkREK23zueLEDhyphenhyphenjQ7j6ja5YB7sABHrBGg36Xen0Pm1Zjyl6DzoaQAiOdmbII9mrd6Rm_PP3wrkdSag0HW5YmY/s1600/tumhaare+shbdon+se+alag.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhDnKU_fbbocheSxuOvlQsJFf5ydcS8-eV3ecy3ggafBpP1ERm363jJ_zkREK23zueLEDhyphenhyphenjQ7j6ja5YB7sABHrBGg36Xen0Pm1Zjyl6DzoaQAiOdmbII9mrd6Rm_PP3wrkdSag0HW5YmY/s320/tumhaare+shbdon+se+alag.jpg" width="213" /></a></div>
<br />
<div style="background: white; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 85.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 12.1pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: Helvetica;">5.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लौटूँ फिर</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: .75in; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">शाख से गिरा हुआ एक सूखा पत्ता हूँ </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जब तक जुड़ा था</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;">,<br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">धरती
ने सींचा</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सूर्य ने हरा रखा</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">ऋतु ने प्यार किया</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पंछी ने घोंसले बनाए</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पथिक ने छाँव ली</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हवा ने अठखेलियाँ की</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेघ ने नहलाया मुझे</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यौवन था मस्ती थी भरपूर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यूँ
समझो..</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सरसराहट-सा
बजता था</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जीवन-संगीत
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt;">मेरी </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">नस-नस में</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 85.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "MS Gothic"; font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-family: "MS Gothic";">【</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">२</span><span style="color: #141823; font-family: "MS Gothic"; font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-family: "MS Gothic";">】</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अपने प्रारब्ध पर किंचित दुःख नहीं मुझे</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बस</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt;">ही </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इच्छा से भरा हूँ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि
मिट्टी में गर्त हो</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लौटूँ
फिर टहनी पर वापस</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">●<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt;"><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 85.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 12.1pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: Helvetica;">6.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt;">कहाँ
पाऊँ आदमी का असली </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">चेहरा</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt; tab-stops: 195.6pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt; tab-stops: 195.6pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">असंख्य
चेहरों में</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आँखें
टटोलतीं है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक अप्रतिम चित्ताकर्षक चेहरा</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
<span class="textexposedshow">- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो
प्रसन्न-वदन हो</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
<span class="textexposedshow">- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो
ओस की नमी और गुलाब की ताजगी से भरी हो</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
<span class="textexposedshow">- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो
ओज</span></span><span class="textexposedshow"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">, </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">विश्वास और आत्मीयता से परिपूर्ण</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
<span class="textexposedshow">- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बचपन
सा निष्पाप</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
<span class="textexposedshow">- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">योगी-</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;">पीर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> सा कान्तिमय और</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
<span class="textexposedshow">- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">धरती-सी
करुणामयी हो</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कहाँ मिलेगा पूरे ब्रह्मांड में
ऐसा चेहरा -</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं
खोजता हूँ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बारंबार
खोजता हूँ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: 12.0pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखता हूँ -</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक
चेहरा - झुर्रियों से पटा हुआ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक
चेहरा - कलियों सी शोख पर तमतमाया और जर्द</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: 12.0pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 3.75pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक दु:ख और रूआँसा का चेहरा है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक
चेहरे पर नकाब लगा है</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक
का चेहरा अहंकार से सना है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक
का तृषाग्नि में झुलसा है</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 115%; margin-bottom: 12.0pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कहीं चेहरे से प्रतिशोध और
प्रतिरोध की ज्वालाएँ उठ रही हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तो
कहीं हिंसा-प्रतिहिंसा की मुद्राएँ तमक रही हैं</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 12.0pt; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इन असंख्य चेहरों के बीच</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कहाँ
पाऊँ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आदमी
का असली चेहरा </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif";">?</span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: "Times New Roman","serif";">●</span><span style="background: white; color: #141823;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: 85.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 12.1pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span class="textexposedshow"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-font-weight: bold; mso-fareast-font-family: Helvetica;">7.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-numeric: normal;"> </span></span></span><!--[endif]--><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;">इस यात्रा में</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: 3.75pt; margin-left: .75in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">हमारे गाँव</span><span style="font-size: 11pt;">-</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">घर</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">नदी</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">जल</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">जनपद और रास्ते</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कितने बदल गए देखते-देखते इस यात्रा में</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कपड़े</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">फैशन
और लोगों से मिलने-जुलने की रिवाज़ की तरह</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कितनी ही अनमोल चीजें रोज़ छूटती गईं हमसे</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">और यादों के भँवर में समाती गईं -</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">किसी का बचपन</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">किसी का प्यार</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">किसी की देह-गंध</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">किसी के चेहरे का आब</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">बाबा की ऐनक और गीता</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">और</span><span style="font-size: 11pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">किताब के पन्ने में साल-दर-साल सँजोकर रखा-</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">पीपल का एक पत्ता</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कोई अपना सबसे अजीज़ दोस्त</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">तो कोई अपना सबसे अच्छा समय</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">खो चुका चलते-चलते इस यात्रा में</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">अपनों का दिया </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">दर्द</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;"> कोई
साल रहा बरसों से अब तक अपने सीने में</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कोई बीत चुके रंगों की उछरी लकीरें गिन रहा अपने ललाट पर अब भी</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">इस यात्रा में कई वक्ता अपनी आवाज़ें खो बैठे और हकलाने लगे</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">धरती को सोहर की तरह गाने वाले </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कई </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कोकिल-कंठ
गूंगे हो गए</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">कई कवि-लेखक अपनी मूर्धन्य रचना की पंक्तियाँ तक भूल गए</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">पर सबसे बड़ा दु</span><span style="font-size: 11pt;">;</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">ख यह है कि बुढ़िया की
लाठी खो गई इस यात्रा में</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">गोधूलि की बेला </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">आने को है और </span><span lang="HI" style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">दिन इस कदर डूबने को है इस यात्रा में कि</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">साँझ जैसे-जैसे गिर रही धरती पर</span><span style="font-size: 11pt;">,</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">धरती अपना सबसे प्यारा राग भूलती जा रही</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">न जाने किस दे</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">श</span><span style="font-size: 11pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">किस
महासागर से उठी यह आग है कि</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">( कि कौन सी समय की मार है कि )</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">उसकी लपटों में भूसी की आग की तरह जल रहे</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">गाँव-घर</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">पगडंडियाँ</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">नदी</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">जल और जनपद सब-ओर</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">और धुआँ </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">के</span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;"> गुबार-सा फैल रहा पूरब
में</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">सुबह </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">जहाँ से </span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">सूरज पृथ्वी के लिए अपने
शौर्य की लालिमा</span><span style="font-size: 11pt;">,</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">आशा</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">ओस</span><span style="font-size: 11pt;">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">नमी और दूब की ताजगी लेकर
उठा था</span><span style="font-size: 11pt;">,</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">वहाँ साँझ ढलते ही उसकी शलजमी आँखें डबडबा गईं</span><span style="font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">इस
यात्रा में</span><span class="textexposedshow"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-size: 11pt;">●</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; line-height: 12.1pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 67.5pt; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: Mangal, serif; font-size: 11pt;">-------------------------------</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-size: 11pt;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjGiQ4Gv2z1zXEI_Q7orGb6HuYVO35DsDnqQPdfk9UCYGIlTzVUpvJp-t3X8Z9Xft_yC_KUsCTrL9Y5zuVXwhhHMBD11i841ogwgvBmdrDHgxDAytJqZTgjsaGdfQw8pumM7Xmqi34qY1U/s1600/10690257_4787322777394_1063130935525476627+susheel+kumar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjGiQ4Gv2z1zXEI_Q7orGb6HuYVO35DsDnqQPdfk9UCYGIlTzVUpvJp-t3X8Z9Xft_yC_KUsCTrL9Y5zuVXwhhHMBD11i841ogwgvBmdrDHgxDAytJqZTgjsaGdfQw8pumM7Xmqi34qY1U/s320/10690257_4787322777394_1063130935525476627+susheel+kumar.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">सुशील
कुमार </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;">रांची jharkhand</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 3in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"> mob 90067
40311 और 0 94313 10216)</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 12.0pt;">
<br /></div>
<br />
<div style="text-align: justify;">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-86019541376231432242016-09-06T06:08:00.003-07:002016-09-06T06:08:58.873-07:00जीवन का बिम्ब रचती कविताएँ- भारत यायावर <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> जीवन का बिम्ब रचती कविताएँ - भारत यायावर </span></b><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: Helvetica, sans-serif; font-size: 20pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अस्सी के दशक में युवा
कवियों की एक नयी पीढी का आगमन हुआ था इस पीढी में सुधीर सक्सेना </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">,<span class="apple-converted-space"> </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अनिल
जनविजय </span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";"> </span></span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">भारत यायावर </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Helvetica;"> शम्भू बादल </span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";"> </span></span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जैसे शानदार कवि
थे । इस पीढी ने बाद के तमाम बदलावों को अपनी कविता में समेटा पर कविता की
बुनियादी सरंचना और संवेदना मानवीय व्यवहार को बचाए रखने का संघर्ष </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">घर परिवार की दुनिया </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मित्रों और परिचितों की दुनिया </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पर्यावरण की चिन्ता </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सांस्कृतिक विस्थापन </span><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उपेक्षित एवं शोषित तबकों के लिए तदर्थवाद व शुष्क वेदना की बजाय वास्तविक
सहानुभूति थी । भारत यायावर इस</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पीढी के बेहतरीन कवि हैं वह जितने अच्छे
कवि हैं उतने ही तर्कनिष्ठ आलोचक व कुशल संपादक हैं ।आज भी न तो आत्ममुग्ध हैं न
थके हैं न हारे हैं</span></span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Helvetica","sans-serif";"> </span></span><span class="apple-converted-space"><span lang="HI" style="background: white; color: #1d2129; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Helvetica;">|</span></span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> मैने उनसे विचारधारा और कविता के पारस्परिक अन्तर्सम्बन्धों के सन्दर्भ में
पूँछा तो उनका कहना था कि </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="RTL"></span>"</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">उमा भाई विचारधारा जीवन बोध से उपजती है और कविता भी जीवन बोध का आख्यान है </span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">वो कविता को जीवन का बिम्ब मानते हैं । उनका लिखा हुआ और सम्पादित किया हुआ
विपुल साहित्य है नामवर सिंह और</span><span dir="LTR"></span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="LTR"></span>
फणींश्वरनाथ रेणु पर उनका स्वतन्त्र समालोचना कर्म है जिसे शायद कभी नही भुलाया जा
सकता है अस्सी के दशक के इस जरूरी और</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">बेहतरीन कवि ने</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपने जीवन का बहुत सारा हिस्सा गाँव मे गुजारा और राजधानी से दूर रहने का
खामियाजा भी भुगतना पडा । बावजूद इसके भारत आज भी रचनात्मक रूप सक्रीय हैं | भारत
अपनी कविताओं मे पूँजीकृत अस्मिताओं की भी परिचर्चा करते है मगर उस नजरिए से नही
करते जिस नजरिए से उत्तरसंरचनावाद करता है
उनका नजरिया यथार्थ की विकृतियों के अनुरूप होता है उनके लिए अस्मिता महज अस्तित्व
व हक का प्रश्न नही है वह व्यवस्था में सचेतन भागीदारी का सवाल है । पहचान का सवाल
है पहचान तभी सम्भव है जब अस्मिता को अस्तित्व और भागीदारी से जोडा जाए सबको समता
और अवसर प्रदत्त किए जाँए ।</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि केवल अपनी काया मे व काया की जरूरतों मे नहीं जीवित रहता है वह अपने सृजन
संसार में भी जीवित रहता है | उनके जीवन के छोटे छोटे जीवन्त अनुभव उसकी कविता में
समाहित होकर युगीन असंगतियों को स्वर दे रहें हैं | भारत यायावर के पंसदीदा कवि निराला और
मुक्तिबोध हैं फलतः उनकी क्रान्तिकारी चेतना रूमानियत में तब्दील नही हो सकी है यह
समय का वह दौर था जब जनतान्त्रिक मूल्यों के क्षरण से मध्यमवर्ग चिन्तित होकर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">भविष्य के लिए संवेदनशील </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">आधुनिक द्वन्दात्मक हथियारों का अन्वेषण
कर रहा था ताकि वह आगे और कठिन होती जा रही लडाई में अपने आप का अस्तित्व और
अस्मिता सहेज सके। भारत की कविताओं में मध्यमवर्ग का नकार नही है पर मध्यमवर्गीय
चेतना का नकार अवश्य है । उनकी प्रेम कविताएं और रिश्तों पर लिखी गयी विशुद्ध
गार्हस्थ कविताओं में मध्यमवर्गीय जीवन बोध को देखा जा सकता है ।भारत ने मिथकों
में भी मानवीयता की वैविध्यपूर्ण अन्तर्दशाओं का बिम्ब उकेरा है उनकी अभिमन्यु
कविता में अभिमन्यु चतुर्दिक घेराव में फँसा घायल एवं व्यवस्था कृत अलगाव द्वारा
सबसे अलग थलग किया गया वंचित तबका है जिसके जीवन की जटिल स्थितियों से उभरे सवालों
को</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">अपनी इस</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता में दिखाया है ।सामन्ती लोकतन्त्र </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">व विकृत पूँजीवादी
व्यवस्था द्वारा मनुष्य को तटस्थ और संवेदनहीन कर देने की खतरनाक प्रक्रिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">एवं दुख और दहशत के बरक्स मानवीय अस्मिता का सवाल का भारत की कविताओं का मुख्य
कहन है यही कारण है उनकी कविताओं मे आधारभूत मानवीय चेतना को बचाकर रखने की बेचैनी
बडी शिद्दत से उभर आई है | भारत यायावर केवल कवि ही नहीं हैं जीवन से निरन्तर
अनुप्राणित कलाकार भी हैं आलोचना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्मरण </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">भाषा और शोध पर उनका
लिखा गया विपुल साहित्य उनके निरन्तर संघर्षरत रहने का प्रमाण है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"> |</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiKj6k6ESNC8Q-D60Slc0wn2F20Imwl_4RU4VC8R2pW5GJJF8SRiRDuz9O0aYJFpiBQUPSiblVW1XB5kcTYY_OpjpOOIZ5h6E_tJSc2BzJMGTAvaOgtW5NvUuykcgAeWEhAEfh4T5MZtX8/s1600/93629369593BHARAT+YAYAVAR.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiKj6k6ESNC8Q-D60Slc0wn2F20Imwl_4RU4VC8R2pW5GJJF8SRiRDuz9O0aYJFpiBQUPSiblVW1XB5kcTYY_OpjpOOIZ5h6E_tJSc2BzJMGTAvaOgtW5NvUuykcgAeWEhAEfh4T5MZtX8/s320/93629369593BHARAT+YAYAVAR.jpg" width="284" /></a></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;"><br /></span></b></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सुनो
अभिमन्यु</span></b><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और आज भी तुम लौट आए</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पर तुम्हारी चाल से लग रहा था जैसे तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उदास और थके क्षणों को पाँवों से रौंद रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यह
आज ही नहीं हुआ है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कल भी हुआ है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">परसों भी हुआ है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और होगा-- कल भी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">परसों भी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और....</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तुम
आज भी मुस्करा रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लगता है जैसे व्यवस्था के पसरे अन्धेरे से</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तनिक भी नहीं घबरा रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सुनो
अभिमन्यु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> !<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इस व्यवस्था का चक्रव्यूह बहुत विकराल है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और तुम्हारे पास लड़ने को न कोई औजार है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न हथियार है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और
लड़ोगे भी कैसे अभिमन्यु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> ?<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फटे हुए कोट</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">घिसे हुए जूते</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">,<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सम्बन्धियों के व्यंग्य</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मित्रों के उपहासों</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">के बीच-- लड़ोगे भी कैसे अभिमन्यु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> ?<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फिर
भी लड़ रहे हो तुम पेट की लड़ाई</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पेट आज जिसका अर्थ विश्व हो गया है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">विश्व</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो चन्द पेटों में ही
स्थापित हो रहा है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पेटों में ही उद्योग स्थापित हो रहे हैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पेटों में ही श्रमिक जी रहे हैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तुम
समय के ऎसे गर्भ में जी रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मनु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जहाँ हर आदमी एक दूसरे को खा रहा है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मौक़ा मिलते ही हड्डियाँ तक चबा रहा है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सुनो
अभिमन्यु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सुनो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> !<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इस भयानक पेट को चीरना ही होगा</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मुक्ति हमारा सबसे बड़ा पर्व है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मनु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> !<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अभिमन्यु</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> !
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यह
</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">'</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">नहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, '</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो कह रहा हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सुन रहा हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देख रहा हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">,<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यह </span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">'</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">नहीं </span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">'</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो कह रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देख रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सुन रहे हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरा प्रेम <o:p></o:p></span></b></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरा प्रेम वैसा ही है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जैसा पानी का रंग</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरी घृणा वैसी ही है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जैसी तेजाब की गन्ध</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं
प्रेम को प्रेम करता हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और घृणा को घृणा</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं वैसी चीज़ों की तलाश करता हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिनकी शक्ल में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पानी का रंग घुला होता है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वैसी छाँह की तलाश करता हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो धूप की भयावह शक्ल से</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बचाती है मनुष्य को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरी
पूरी तलाश एक मनुष्य की है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मनुष्य की एक भरपूर पहचान लिए</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जाता हूँ जहाँ भी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लड़ता हूँ अन्धेरों से</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पशुता से</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">करता हूँ सामना</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं
जाता हूँ जहाँ भी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">खिलखिलाता हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">ख़ुश होता हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखता हूँ फूलों को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">भौरों को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">चिड़ियों को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वृक्षों को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बच्चों को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यहाँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इस जगह</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">प्रेम की एक नदी उग आती है मेरे अन्दर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न जाने किस तरह</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">घृणा
और प्रेम के बीच जी रहा हूँ मैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जी रहा हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दुर्गन्ध और ख़ुशबू के बीच</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दुर्गन्ध
और ख़ुशबू के द्वन्द्व को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जी रहा हूँ मैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">क्योंकि मैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">प्रेम को प्रेम करता हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और घृणा को घृणा</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कविता</span></b><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 26.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सबसे अच्छी कविता है वह</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो ख़ुद कहती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">गहरी हताशा और मंदी के दौर में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जब</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सब-कुछ टूट रहा हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बिखर रहा हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कविता ही उबारती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और पीठ सहलाती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">झूठ और घृणा भरे माहौल में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सच और प्रेम की</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मशाल जलाती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लड़ाई का सही रुख</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जब लोग भूल रहे हों</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जीवन में भटकाव को ही</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">संदर्भ मिल रहा हो</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कविता चुपचाप आती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और दबे स्वर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कान में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जीवन का मूल मंत्र</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फूँक जाती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पत्नी
के लिए </span></b><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दो प्यारे और भोले और निश्छल</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बच्चों के बीच</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सोई हुई है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">गहरी नींद में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरे बेटों की माँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मध्यरात्रि में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं उसके पास नहीं जाता</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसे नहीं जगाता</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बस देखता भर हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और एक मौन स्मिति</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">होंठों पर खिल उठती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यह
वही तो है जो दिन भर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फिरकी की तरह</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बच्चों के साथ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">घर-गृहस्थी में नाचती रहती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मुझे भी बच्चे की तरह पालती है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दिन
भर चैन से न बैठने वाली</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कितनी शान्त और गहरी नींद में है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक मिठास लिए</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरा मन होता है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">रात भर जागकर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसे इसी मुद्रा में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखता रहूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कुछ
भी तय नहीं था!</span></b><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न तूफ़ान का आना तय था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न पेड़ का गिरना</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न मेरे मिट्टी के मकान का</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पूरी तरह धँस जाना</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न
यह तय था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि उस मकान को छोड़कर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हम बाहर आएँगे</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और उसे इस तरह भूल जाएँगे</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">भूल
जाएँगे</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि जेठ की दोपहरी में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसकी धरन में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">रस्सी बाँधकर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">झूला झूलने वाले हम</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मिट्टी के मलबे से</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उस धरन को निकालकर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बेच देंगे</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तय
कुछ भी नहीं था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फिर भी हमने बचपन के जर्जर उस मकान को</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">छोड़ दिया</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उस मकान की दीवारों में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">रह रहे चूहों ने भी उसे छोड़ दिया</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">रोज आँगन में</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न जाने कहाँ-कहाँ से</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आ जाने वाले कौओं ने भी आना छोड़ दिया</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">छ्प्पर में घोंसला बना कर रहने वाली</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">गौरैय्यों का भी कहीं अता-पता नहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आसपास मँडराने वाले</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जूठन पर पड़ने वाले</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कुत्तों को भी अब वहाँ कोई नहीं देखता</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मकान</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जो पहले हमारा घर था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अब बचपन का सिर्फ़ एक बूढ़ा मकान था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">धूप-बताश-बारिश में अकेला रह गया</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पिछवाड़े में खड़ा वह आम का पेड़</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिसे हमारे दादा ने लगाया था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वही साथी रहा अकेला</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">गर्मियों
की एक रात</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आँधी-तूफ़ान</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पेड़ और मकान</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दोनों धराशाई हो गए</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दोनों ने अपनी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बरसों की मित्रता निभाई</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पर निभा न पाए हम</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जबकि</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">ऎसा</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कुछ भी तय नहीं था!</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वह
लड़की </span></b><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पूरी रात जागकर</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जिसके सपने देखता था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिसके पास होने को हर वक्त महसूस करता था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिसकी एक हल्की मुसकान मेरे भीतर हलचल पैदा कर देती थी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिसे दूर से बस देखता था और कहता कभी कुछ नहीं था</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">यह उस समय की बात है जिसे बीस वर्ष बीत गए</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आज वह लड़की अपने दो बच्चों के साथ दिखी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वह मुझे पहचानती नहीं थी</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फिर भी मैंने पहचाना</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और पुरानी स्मृतियों को याद कर मुस्कराया</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आज न वे बातें हैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न वे नींद जागी राते हैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न वे सपने हैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न वे भाव हैं</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और दो बच्चों के साथ वह लड़की</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वह लड़की नहीं एक ढली हुई औरत है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिसे पास पाकर कुछ भी नहीं होता</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न दर्द</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न टीस</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न चाहत</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">न उद्वेग</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">आज वह सिर्फ़ एक औरत है</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">चलती-फिरती अनेक दृश्यों के बीच</span><span style="color: #333333; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjc1OzG_OhkS2jURrGfEyLUym4IT80JpqspGmwDJcJ8m-jE1VSYdCJSkEA-8Ca88aKvvG57PfqYotKcNXIs5ixLNaI22ulf2F1BMJa65pEJRaiDujWhU5w5NuCi57WM8_K2szv64tqcLIc/s1600/bharat+yayavar.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjc1OzG_OhkS2jURrGfEyLUym4IT80JpqspGmwDJcJ8m-jE1VSYdCJSkEA-8Ca88aKvvG57PfqYotKcNXIs5ixLNaI22ulf2F1BMJa65pEJRaiDujWhU5w5NuCi57WM8_K2szv64tqcLIc/s1600/bharat+yayavar.jpg" /></a></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;"><br /></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;">
</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-68864947032828925552016-09-03T21:27:00.001-07:002016-09-03T21:37:27.767-07:00अनिल जनविजय की कवितायें <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;"> </span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbczhuYIrFbjmdohhOhgBodu573wJ2uA2bUOomllhU8MjKVATmCfPQt9qQ3XUS6qY1YoBcOemSsJyGlNjIGSXRNxcXg3rJKaQtJmkeVpBFyk1hxc4ZHG5Mq7aHvWHanivjg4NpBEBGxeU/s1600/035.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbczhuYIrFbjmdohhOhgBodu573wJ2uA2bUOomllhU8MjKVATmCfPQt9qQ3XUS6qY1YoBcOemSsJyGlNjIGSXRNxcXg3rJKaQtJmkeVpBFyk1hxc4ZHG5Mq7aHvWHanivjg4NpBEBGxeU/s320/035.JPG" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 115%;">अनिल
जनविजय की कवितायें <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">कवि के पास जन्मजात दृष्टि नही होती है उसे
दृष्टि मिलती है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> मतलब कवि अपने समय के संघातों </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">विचारधाराओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">प्रभावों </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">समाजिक संरचनाओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">निजी संघर्षों को जब
समग्रता से जीता है तो वह दृष्टि का निर्माण कर रहा होता है । यही दृष्टि कविता के
लिए भाषा उपार्जित करती है । अर्थात कवि की भाषा व संवेदना कवि के निजी परिवेश व
इस परिवेश मे पल रहे जीवन का साक्ष्य होती है ।स्त्री को लेकर बहुत सी कविताएं
लिखी गयीं मगर जिस माहौल को भारत की आम स्त्री जीती है उसे बहुत कम दिखाया गया है
। इस दिशा में महानगरीय स्त्री विमर्श और जन्म से चाँदी का चम्मच लेकर पैदा होने
वाली कवियित्रियों</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">की विशाल भीड ने उच्चवर्गीय निजी सरोकारों
की सीमा रेखा से इस विमर्श को आगे नही बढने दिया समाज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> और सच से निरपेक्ष
इस विमर्श ने स्त्री को एक भोग्या वस्तु के रूप मे दिखाकर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">कर शराब की बोतल मे
तब्दील कर दिया । दूसरा वर्ग ऐसी कवियित्रियों का रहा जो प्रेम और विरह की नकली
भंगिमाओं और नकली भाषा से नही उबर सका इन कवियित्रियों के महानगरीय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">पार्क </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">पूल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">और काफी हाऊस </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">बार</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">,
</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">अधिक से अधिक
घोसला चिडिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">हाय हाय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">छाती पीटना जैसी बातों में प्रेम की इतिश्री मान
लेने की विवशता</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">रही । इन विमर्श काराओं में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">गाँव और कस्बों में
सडी गली मान्यताओं और सामन्ती दबावों में झुलस रही स्त्री की न तो संवेदना रही और
न भाषा रही इसी लिए स्त्री विमर्श केवल विश्वविद्यालयों की किताबों में सिमटकर रह
गया । और भारतीय परिवेश में अपनी व्यापक स्वीकृति नही बना सका स्थिति जस का तस है ।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> लेकिन </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">अस्सी के दशक में अचानक केदारनाथ अग्रवाल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">त्रिलोचन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">नागार्जुन जैसे कवि
फिर से महत्वपूर्ण हो गये और देहवादी कुंठावादी अश्लील कविताओं का दौर मद्धिम पडने
लगा</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">इस दशक मे बहुत से युवा कवियों ने हिन्दी कविता मे पदार्पण किया
इन युवा कवियों में अनिल जनविजय महत्पूर्ण नाम हैं ।जनविजय की प्रेम कविताएँ और
स्त्रीवादी कविताएं अस्सी नब्बे के दशकों में साहित्य में प्रभावी बुर्जुवा
सांस्कृतिक संकट और सर्वग्रासी विचारधाराओं की भयावहता के बरक्स स्त्री के लिए
गम्भीर संवेदना और अधिकारों की सृजनात्मक भाषा लेकर उपस्थित होती हैं रिश्तों में
ऊष्मा है तो अपरिचय मे सहानुभूति है ।सहानुभूति झूठी नही है कला भवनों और
अकादमियों की शाश्वत भंगिमा नही है बल्कि देह का चेतना तक विस्तिर है जो कैशोर्य
भावुकता के साथ साथ तमाम अलोकतान्त्रिक शक्तियों की मुखालफत का माद्दा रखती हैं
।इन कविताओं में लोकजीवन की ऐन्द्रिक गंध शोपीस बनकर नही आती</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> वह</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">चमकदार और सुघड नही
है </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">| </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">ड्राईंग रूम
की संस्कृति का निर्माण</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">नही करती है बल्कि दुःसह परिस्थितियों में
समूचे जीवन के साथ खडे हो जाने का संकल्प देती है । मानवीय रागात्मकता को</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">सामान्य कलाविहीन
अकृत्रिम भाषा के साथ जोडकर कविता को तनावविहीन बुनियादी रागों तक ले जाने की
उम्मीद देती हैं अनिल जनविजय की कुछ कविताओं के प्रकाशन के साथ ही आज मैं पिछले दो
साल से बन्द पडे ब्लाग "लोकविमर्श" को पुनः सक्रिय कर रहा हूँ । इस
ब्लाग मे पाठक संख्या बहुत है पर इसे मैँ तमाम व्यस्तताओं के चलते नियमित अपडेट
नही कर पाता था ।अब यह नियमित अपडेट होगा और जिन साथियों की रचनाएँ मैं पढूँगा तो
पहले की तरह</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "arial" , "sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">तात्कालिक अभिमत भी इसी ब्लाग में दूँगा । आईए आज अनिल जनविजय
की कविताएँ पढते हैं</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 18pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWiXrFCAWOAlawBvGbPQh1H-49bOyC24CF_g6tQIXsVd34trTxzaiEcRq9jm0J-Q4TrtmrjRPnwfgsAN33okva96QctMeMTB9xxbhyphenhyphenUq-lavn_6TQKwkjM5tl5QrydBNxWyBrcGOD_W94/s1600/112.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgWiXrFCAWOAlawBvGbPQh1H-49bOyC24CF_g6tQIXsVd34trTxzaiEcRq9jm0J-Q4TrtmrjRPnwfgsAN33okva96QctMeMTB9xxbhyphenhyphenUq-lavn_6TQKwkjM5tl5QrydBNxWyBrcGOD_W94/s320/112.JPG" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">वह लड़की <o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दिन था गर्मी का</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बदली छाई थी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">थी उमस फ़ज़ा में भरी हुई</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">लड़की वह छोटी मुझे बेहद भाई थी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">थी बस</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">स्टॉप पर खड़ी हुई</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मैं नहीं जानता क्या नाम है उसका</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">करती है वह क्या काम</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">याद मुझे बस</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">संदल का भभका</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">और उस के चेहरे की मुस्कान</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br />
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">कहारिन</span></b><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 18pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span>
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">वह कहारिन</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काली लड़की</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बहुत सुन्दर है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पानी भरते</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बरतन मलते</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काली लड़की</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कोई गुनगुनाती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">मुंडेर पर एक कोयल ठहर जाती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">छोटा कोठा</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बड़ा कोठा</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">रसोईघर</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कोठार</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">आँगन बुहारती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काली लड़की</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दुत</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दुत कुत्ते को दुतकारती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">खिड़की में गिलहरी एक फुतकारती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नीले</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">लाल</span><span dir="LTR"></span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पीले</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">हरे</span><span dir="LTR"></span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काले और सफ़ेद</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">निकर</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">धोती</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ब्लाऊज</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पैंट</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कमीज़</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चादर</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">खेस</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कपड़ों को कूटती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काली लड़की</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चिनगी बन भीतर</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">भीतर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">धीरे</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">धीरे</span><span dir="LTR"></span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चटक</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चटक फूटती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नेवले</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सी चुपचाप साँपों को ढूँढ़ती है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बहुत सुन्दर है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">वह कहारिन</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">एक कोयल</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गिलहरी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नेवले</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">सी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">काली लड़की ।</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">माँ के बारे में </span></b><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">माँ</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तुम कभी नहीं हारीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कहीं नहीं हारीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जीतती रहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">अंत तक निरन्तर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कच</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कच कर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">टूटकर बिखरते हुए</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बार</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बार</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">गिरकर उठते हुए</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">युद्ध तुम लड़ती रहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">द्वंद्व के अनन्त मोरचों पर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तुम कभी नहीं डरीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">दहकती रहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">अनबुझ सफ़ेद आग बन</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">लहकती रही</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तुम्हारे भीतर जीने की ललक</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चुनौती बनी रहीं</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> </span></span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तुम जुल्मी दिनों के सामने</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">चक्की की तरह</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">घूमते रहे दिन</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">रात</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पिसती रहीं तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कराही नहीं</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">तड़पी नहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">करती रहीं चुपचाप संतापित संघर्ष</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">जब तक तुम रहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">फिर एक दिन तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">आसमान में उड़ीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">उड़ती रहीं</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बढ़ती रहीं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">अनंत को चली गईं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">खो गईं</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></b>
<b><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt; line-height: 115%;">रोली </span></b><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 18pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span>
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">आकाश से तोड़कर
एक ताज़ा फूल</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">बढ़ रही हो तुम दुनिया की तरफ़</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ओ मेरी नन्हीं बिटिया</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ख़ूब ज़ोर</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span>-</span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ज़ोर से हँसो तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कि हिलने लगे समूची पृथ्वी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">पेड़ों में फूट जाएँ नए कल्ले</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">नदियों में उतर आएँ पक्षियों के झुँड</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">ओ नन्हें फूल</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"> !</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">इस्पात बनो तुम</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">कबूतर बनकर उड़ों</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">अपने ही डर से ख़ामोश</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br />
</span><span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><br /></span><br />
<span lang="HI" style="background: white; color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;">इस चट्टान के भीतर</span><span style="background: white; color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEho17NPJN-bMGUCmKXdXQJiwB9MDtKkcV3IcSGyF45RhmCuj8mWGu1ENuIR4N9xPgy5mIAe0NYwa5ASKXiwi4Eisn0SeB9wMGKhAWahJcTSxZ80FEZkr9KJt0eA81z-3z8uBlCmxFW0hPg/s1600/031.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEho17NPJN-bMGUCmKXdXQJiwB9MDtKkcV3IcSGyF45RhmCuj8mWGu1ENuIR4N9xPgy5mIAe0NYwa5ASKXiwi4Eisn0SeB9wMGKhAWahJcTSxZ80FEZkr9KJt0eA81z-3z8uBlCmxFW0hPg/s320/031.JPG" width="320" /></a></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt;"><br /></span></b></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt;"><br /></span></b></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 18.0pt;">आज वह नहीं है</span></b><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">आज वह नहीं है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">घर उदास है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">अलगनी
पर लटके हैं गंदे कपड़े</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">फ़र्श पर जमी है धूल</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">मेज़ पर पड़े हैं तीन सूखे गुलाब के फूल</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">गंदे बर्तनों का ढेर है रसोई</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">बुझी हुई अंगीठी में राख भरी हुई है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">शराब की खाली बोतल लुढ़की हुई पड़ी है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">अचार की शीशी का ढक्कन खुला हुआ है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">माचिस की तीलियों और बीड़ी के टोटों से</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">फ़र्श पूरा भरा है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">इधर-उधर बिखरी पड़ी है किताबें</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">वहाँ कोने में आज का अख़बार मरा पड़ा है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">आज
वह नहीं है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 13.5pt;">उदास हूँ मैं</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 18pt;">मैं
कविता का अहसानमन्द हूँ</span></b><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 18.0pt;"><br />
</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">यदि अन्याय के प्रतिकारस्वरूप</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तनती है कविता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">यदि</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">किसी आने वाले</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तूफ़ान की अग्रदूत</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">बनती है कविता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तो मैं कविता का अहसानमन्द हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">अधजली-अधबुझी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">बाईस की बीड़ी का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">बेरोज़गारी से त्रस्त</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">थकी-युवा पीढ़ी का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">आक्रोशमयी स्वर बन</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">जलती है कविता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तो मैं कविता का अहसानमन्द हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">जिनकी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">ज़िन्दगी मशीन है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">भूख कुलचिह्न है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">रोटी एक जुगाड़ है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">खोखली पुकार है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">उनकी गुहार बन</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">गरजती है कविता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तो मैं कविता का अहसानमन्द हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">भट्टी पर उबलते आकाश में</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">मौसम के बढ़ते तनाव में</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">मज़दूर का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">किसान
का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">फैलते लाल निशान का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">बढ़ते घमासान का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">सहसूर्य बनकर चलती है कविता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तो मैं कविता का अहसानमन्द हूँ</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 18.0pt;">
<b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 20pt;">मस्कवा</span></b><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 20pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">आठों पहर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">जगा रहता है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">यह शहर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">आतुर नदी का प्रवाह</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">कराहते सागर की लहर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">करता है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">मुझे प्रमुदित</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">और बरसाता है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">कहर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">रूप व राग की भूमि है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">कलयुगी सभ्यता का महर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">अज़दहा है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;"> </span></span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">राजसत्ता का</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">कभी अमृत</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तो कभी ज़हर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwHYsVwHifJmEjuu5H5YnlnqbVu-udmW3YzXpoeeLIXHlGSV-BPUF_0_O-qmadsJBHVclxVnuaVTZwxRirNYFDHRtNOfMf8gXA6Wr9EZMNjDrIiHNtkGhHhPMV0Dv88YJZVIi1KD9B0UQ/s1600/043.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwHYsVwHifJmEjuu5H5YnlnqbVu-udmW3YzXpoeeLIXHlGSV-BPUF_0_O-qmadsJBHVclxVnuaVTZwxRirNYFDHRtNOfMf8gXA6Wr9EZMNjDrIiHNtkGhHhPMV0Dv88YJZVIi1KD9B0UQ/s320/043.JPG" width="320" /></a></div>
<br />
<div style="background: white; line-height: 18.0pt; margin-bottom: 7.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 18pt;">(</span><b><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 18pt;">कवि
भारत यायावर के लिए)</span></b><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">भारत</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">मेरे दोस्त! मेरी संजीवनी बूटी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">बहुत उदास हूँ जबसे तेरी संगत छूटी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">संगत छूटी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">ज्यों
फूटी हो घी की हांडी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">ऐसा लगता है प्रभु ने भी मारी डांडी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">छीन कविता मुझे फेंक दिया खारे सागर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">औ</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">' </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">तुझे साहित्य नदिया में भर मीठी गागर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">जब-जब आती याद तेरी मैं रोया करता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">यहाँ रूस में तेरी स्मॄति में खोया करता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">मुझे नहीं भाती सुख की यह छलना माया</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">अच्छा होता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">रहता
भारत में ही कॄश्काया</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">भूखा रहता सर्दी - गर्मी</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">सूरज
तपता बेघर होता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">अपनी धरती अपना वतन अपना भारत ही घर होता</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
<br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">भारत में रहकर</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">भारत
तू ख़ूब सुखी है</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.0pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">रहे विदेश में देसी बाबू</span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #333333; font-family: "mangal" , serif; font-size: 13pt;">बहुत
दुखी है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , sans-serif; font-size: 13pt;"> </span></span><span style="color: #333333; font-family: "helvetica" , "sans-serif"; font-size: 13.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-46980258329517021022016-05-17T07:16:00.000-07:002016-05-17T07:17:39.477-07:00योगेन्द्र कृष्णा की कवितायें <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 24.0pt;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEglUOmGMQ4R4a6DzbSHgmIzyhtMdWF-Ek2kDtks3FvlZGDOP7thfH75DKXNdxJEEZwavUv9xSL-onQdEmc0hUId8ILVo7JnoDV-PdQdOi1vSzbAUMRmTzY9YJxl7OvPAiC077ciKacEx18/s1600/%25E0%25A4%25AF%25E0%25A5%258B%25E0%25A4%2597%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2583%25E0%25A4%25B7%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A3.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEglUOmGMQ4R4a6DzbSHgmIzyhtMdWF-Ek2kDtks3FvlZGDOP7thfH75DKXNdxJEEZwavUv9xSL-onQdEmc0hUId8ILVo7JnoDV-PdQdOi1vSzbAUMRmTzY9YJxl7OvPAiC077ciKacEx18/s1600/%25E0%25A4%25AF%25E0%25A5%258B%25E0%25A4%2597%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%2595%25E0%25A5%2583%25E0%25A4%25B7%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25A3.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 24.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span style="background-color: white; color: #222222; font-family: "mangal" , serif; font-size: 24pt;"> योगेन्द्र कृष्णा की कवितायें</span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">दूर दराज किसी शहर या गाँव में कविता लिखने
वाले किसी यथार्थजीवी कवि पर भूमंडलीकृत</span><span style="background: white; color: #222222;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">आलोचना की नजर एकदम
नहीं</span><span style="background: white; color: #222222;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">पहुँचती है । हुकुम ठाकुर और योगेन्द्र
कृष्णा व ओमप्रकाश मिश्र ऐसे कवियों में हैं जो कविता लिख भर नही रहे जीवन के छोटे
छोटे क्षणों में जी भी रहे हैं । आज जब पुरस्कार </span><span style="background: white; color: #222222;">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">जोड तोड </span><span style="background: white; color: #222222;">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">छल</span><span style="background: white; color: #222222;">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">छद्म निजी कैरियर आलोचना के मापदंड बन गए
हैं । जीवन के तमाम संकटों से मुठभेड करते हुए उपार्जित मौलिकता हाशिए की तरफ
ढकेली जा रही है । तो योगेन्द्र कृष्णा जैसे कवि के लिए असली खतरा </span><span style="background: white; color: #222222;">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">व्यवस्था</span><span style="background: white; color: #222222;">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">से नहीं है बल्कि
अपनी जात मे सम्मिलित व्यवस्था के मुखौटों से है । योगेन्द्र की कविताएं विघटन के
शिकार जनतान्त्रिक मूल्यों की खतरनाक स्थिति का बही खाता हैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> | और </span><span lang="AR-SA" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता का कवि व्यवहारिक समस्याओं और
खतरों के चुंगुल मे फँसी संवेदनाओं का पुतला है । व्यवहारिकता और संवेदनाओं का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> आत्मसंघर्ष
उनकी कविता को भयावह परिवेश के मुहाने पर खड़ा कर देता है | </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="AR-SA" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसलिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> उनकी कवित</span><span lang="AR-SA" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> धुंध की तरह व्याप्त अनास्था सन्त्रस्त और प्रपीडित मानव की
व्यथा कथा कहती है </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">एक ऐसा मानव </span><span lang="AR-SA" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जो टूटता हुआ घुटता हुआ जीने की यन्त्रणा वहन करता है । ये
यन्त्रणाएं केवल सत्ता की सुरक्षा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> के लिए है | यही कारण योगेन्द्र सत्ता प्रायोजित हत्यारों
का प्रतिरोध करते है </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.0pt;">| </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">ऐसा नहीं है कि कवि का यह गुस्सा महज
बहाना है या छद्म है । जो व्यक्ति संवेदनशील होता है वह वर्तमान के बडे हिस्से को
भविष्य से जोडकर देखता है । आम अनुभव और संवेदनशील अनुभव मे यही अन्तर है ।योगेन्द्र
की कविताओं का बड़ा हिस्सा सामान्य अनुभव को भी तल्ख़ भाषा के सहारे संवेदित अनुभव
में तब्दील कर रहा है | </span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="color: #1d2129; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.5pt;">विचार</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #1d2129; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.5pt;"> उनकी कविता में स्पष्ट और सीधी रेखा के बाएं ही है इसलिए
उनकी कवितायें लोकधर्मी परम्परा का नया विजन लेकर उपस्थित हो रही है</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="color: #1d2129; font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 10.5pt;">।</span></span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "mangal" , "serif";">उनकी अनास्था को हमें समय
की विसंगतियों से न जोड़कर एक निहत्थे आदमी के तनाव के रूप में देखना चाहिए आइये
बहुत दिन बाद लोकविमर्श में योगेन्द्र कृष्ण की कविताओं को पढ़ते हैं </span><span style="color: #222222; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">हत्यारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">बुद्धिजीवी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हत्यारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुद्धिजीवी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मारते</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बख्श</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिंदगी</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चालाकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झपट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुमसे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हरा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवाज</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शब्द</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसमें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोटे</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोटे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुखों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठिकाना</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ढूंढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ढूंढ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोटे</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">छोटे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दुखों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उदासियों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोने</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बिठा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहरे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जहां</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सांस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रचते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">झूठ</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चढ़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आवाज</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शब्दों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रंग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गंध</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शब्दों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हत्या</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "mangal" , serif;">•••</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">हत्यारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">मसीहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हत्यारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मसीहा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मारते</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ढहने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">खंडहर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सपनों</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आखिरी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ईंट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">को</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चमत्कार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हत्यारों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देख</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सको</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दैवी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चमत्कार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलौकिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शक्ति</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जर्जरित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सांसों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तार</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहेंगे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कई</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चमत्कार</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पूज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सको</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्राच्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देवता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंतिम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सांस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्खलित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ठीक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पहले</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गया</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बयान</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंतत</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">: </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बचा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ले</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन्हें</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दरिंदगी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संगीन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आरोपों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">हत्यारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">प्रेमी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हत्यारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रेमी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मारते</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हें</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मां</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच्चों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">फर्क</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">करते</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सब</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जगह</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">समय</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सामूहिक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">प्रेम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शिल्प</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बुखार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तपती</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लिए</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वीभत्स</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मांसल</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आनंद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नया</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निर्वीर्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संस्कार</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">देह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अविरत</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आबद्ध</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तुम्हारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अंतिम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सांस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">स्खलित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तक</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "mangal" , serif;">•••</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 15.0pt;">पहचान</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 15.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मरने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदतें</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बरकरार</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कब्रिस्तान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कब्रों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदतों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलग</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अलग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निशान</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सपाट</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कब्रों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हरे</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हरे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">घास</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">किन्हीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">संगमरमर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चबूतरे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तराशे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नाम</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गांव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कब्रें</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जहां</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रुक</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पानी</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बारिश</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जहां</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आती</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">काई</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पृथ्वी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">बच</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदमी</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पानी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">धूप</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हवा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनका</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रिश्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आदतें</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नाम</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">गांव</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "mangal" , serif;">•••</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">रोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">निकले</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 15.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">लहू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif; font-size: 15pt;">निशान</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; font-size: 15.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "mangal" , serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दृश्य</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अदृश्य</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शख्स</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चेहरा</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसने</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पृथ्वी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निरंतर</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">दूसरों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिस्से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जंग</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सिर्फ</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जीती</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">शख्स</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">चेहरा</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अच्छी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जिसने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सुरक्षित</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">पास</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जंग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आधे</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अधूरे</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हथियारों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सर्वाधिकार</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हां</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">याद</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">है</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जंग</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिस्से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकले</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">जंग</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हथियारों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लड़</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">सकते</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हथियारों</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">में</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">आज</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">ताजा</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हैं</span><span style="font-family: "mangal" , serif;">...</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">हिस्से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">की</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">रोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निकले</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">लहू</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "mangal" , serif;">निशान</span><span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "mangal" , "serif"; mso-fareast-font-family: "Arial Unicode MS";">•••<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-11485104698456076982015-12-10T03:45:00.001-08:002015-12-10T03:45:26.246-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राजतंत्र</span><span lang="HI" style="font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धर्म और समाज</span><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">संदर्भ: उदय प्रकाश जी का लेख एवं साक्षात्कार</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> जैसा कि परिलक्षित
है हम और हमारी पूरी दुनिया पर पूंजीगत समय का अनुशासन बहुत तीव्रता से बढ़ता जा रहा
है। समाज का मनोविज्ञान राजतंत्र की जकड़न में होने से पूजीं का यह काम और भी आसान हुआ
है। आज हम बहुत ही संकट के दौर से गुजर रहे हैं। समय और चीजे बहुत तेजी से बदलती जा
रही हैं। हम अपने जनवादी मूल बोध से दूर होते जा रहे हैं। ऐसे में हमारी मानवीयता समय
के रफ्तार के हिसाब से बहुत पीछे छूटती अप्रासंगिक होती जा रही है। समय की रफ्तार के
हिसाब से एक जनवाद ही है जो इस समय को रोक सकता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">नियंत्रित
कर सकता है एवं समय का अनुकूलन मानवीयता के आधार पर कर सकता है और इस दुनिया को विकल्पहीनता
की स्थिति से बचा सकता है। परन्तु गड्ड-मड्ड क्रांतिकारी जनवाद मध्यकाल की ही अनुशसा
करता है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> बहुत पहले फ़रवरी </span>2004<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> के समयान्तर अंक में उदयप्रकाश का लेख “धर्म सृजन का सहोदर है</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तथा पत्रिका साक्षात्कार</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">के अंक </span>291-292<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> में उनका साक्षात्कार
प्रकाशित हुआ है। इसमें अगर बात मार्क्सवादी मठों</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मार्क्सवादी
कट्टरता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कार्पोरेट पूंजी पर बैठे
शोभायमान मार्क्सवादी तक उनके अन्तर्विरोधों
तक ही होती तो यह जनवाद की प्रगति में सहायक होता। परन्तु इसमें ऐसा नही है बल्कि उनके
कथन के मूल पाठ में मध्यकाल की अनुशंसा जैसा भाव है। अतएव उनके उक्त लेख एवं साक्षात्कार
को ही आधार बनाकर राजतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धर्म और समाज के अन्तर्सम्बंधों पर एक चर्चा जनवाद के पाठ के
रूप में रखने की यहाँ कोशिश की गई है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदयप्रकाश के लेख “धर्म सृजन का सहोदर है</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पर शीर्षक से कोई आपत्ति नहीं है। परन्तु यह ध्यान में रखा
जाना चाहिए कि जो भी सृजन</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धर्म तंत्र से होता है
वह राजतंत्र की आवश्यकतानुसार ही होता है</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">क्योंकि
धर्म-तंत्र पर राजतंत्र का नियंत्रण है। राजतंत्र ने धर्म में अपनी ऐसी गूढ़ भाषा सृजित
की है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कि वही धर्म का मूल पाठ
हो गया है और धर्म में जो मानवतावाद है वह भी राजतंत्रीय समझ और राजतंत्रीय अपेक्षाओं
के अनुरूप है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदय प्रकाश लेख की शुरूआत में धर्म की वर्तमान छवि को केन्द्र
में रखकर कहते हैं </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">विध्वंसात्मक राजनीति द्वारा विनिर्मित एक खास छवि भी हमारे
भीतर है। यह मूल रूप से धर्म की सत्ता केन्द्रित राजनीतिक छवि है। राजनीतिक सत्ताओं
द्वारा विनिर्दिष्ट और उसी के द्वारा विखंडित।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यह धर्म की आज की ही
छवि नहीं है बल्कि पहले तो अधिक क्रूर रही है। धर्म इस परिस्थिति में राजतंत्र की संतुष्टि
का एक रूप मात्र ही रहता आया है। ऐसे में धर्म</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कैसे जनता की अपेक्षाओं
, का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मुक्ति का</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">प्रगति का स्वतंत्र रूप
हो सकता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जब जनता की इन बातों का अक्स उसमें या उसके व्याख्यातित रूप
में कभी रहा ही नहीं है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तो जनता का कैसे सृजन हुआ और कैसे उसकी प्रगति हुई </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">और धर्म
कैसे लोक कल्याणकारी हुआ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दरअसल नियंत्रण के अलावा
जनता को धर्म में कभी कोई स्वतंत्रता मिली ही नहीं। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> राजतंत्र में शासक
और उनके सहकर्मियों को खाने की</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पैसो की</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">खजाने
की कोई चिन्ता नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मजदूरों की चिन्ता नहीं। इस तरह के परिवेश में राजतंत्र अपनी स्थापत्य कला</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">चित्रकला</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">संगीत
मे अपनी पराकाष्ठा दिखाने के लिए धर्म का ही सहारा लेता रहा है। उस समय धर्म ही एक
ऐसी वस्तु था जो राज्य की समृद्धि</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">स्थायित्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">ऐष्वर्य और उसकी प्रगति
की पराकाष्ठा बताने का एक माध्यम था। भक्ति की समर्पण की भावना की ऊर्जा चहूँ दिशा में
राजा के निर्माण की एक ऐसी नींव थी जिससे राजा सर्वत्र ही महान हो जाता था। इस तरह
राजतंत्र और उसके कुलीन तंत्र का भव्य निर्माण होता था।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदय प्रकाश का ऐसा मानना है धर्म राजनीति से स्वतंत्र एक अलग
चीज है। इसमे असहमति है। धर्म की राजनीति पहले राजतंत्र की नीति रही है राजतंत्र की
सूझ-बूझ और उसकी भविष्य दृष्टि ने धर्म को आकार दिया है। राजतंत्र ने हमेशा पहले अपने को धर्म के अधीन होना बताया है परन्तु
यथार्थ में धर्म पर उसका पूरा नियंत्रण रहा है। नियंत्रण ही नहीं उसके सभी कर्मकाण्डों
का सबसे बड़ा प्रायोजक भी वही रहा है। परोक्ष रूप मे जिस तरह जनता राजतंत्र के अधीन
रही उसी तरह धर्म के भी अधीन रही। जनता के साथ राजतंत्र का रवैया भेदभाव पूर्ण रहा
है और धर्म उसके पास आस्था से हटकर एक अस्त्र की तरह रहा है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जिसके जरिये वह जनता
के बीच स्थायी तौर से अपनी क्रूरता बनाये रखने मे सफल हुआ। इस तरह न राजतंत्र कभी धर्म
से अलग रहा न ही धर्म कभी राजतंत्र से। राजतंत्र की कल्पना शक्ति से ही धर्म चमत्कारिक
पारलौकिक देशज और राष्ट्रीय हुआ।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदय प्रकाश कहते हैं ‘सामन्तवादी समाज व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जातिवाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">ब्राम्हणवादी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कर्मकाण्ड
और सांस्कृतिक उत्पीड़न को जितनी बड़ी चुनौती भक्तिकाल के संत कवियों (अथवा इस्लाम के
कठमुल्लावाद के संदर्भ मे सूफी कवियों) ने प्रस्तुत की वैसी लोकव्यापी चुनौती फिर कभी
नहीं दी जा सकी।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पर फिर इन सबको मान्यता तो धर्म के भीतर ही मिली हुई थी भले
ही धर्म का यह स्वरूप वर्चस्व तंत्र ने दिया हो। यह सब धार्मिक मान्यताएं ही थी। भक्तिकालीन
युग एक ऐसा युग था</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जिसमें धर्म अपनी प्रासंगिकता
व अप्रासंगिकता के बीच ऊहापोह की स्थिति में था। ऐसे मे भक्तिकालीन कवियों ने</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">सूफी
संतो ने इसका सूत्र अपने हाथों मे लिया। यह धर्म को पाखंडों से मुक्त कराने की चुनौती
से कहीं आगे एक आत्मचिन्तन की प्रक्रिया थी। ऐसे में उनके आत्मचिन्तन को भारतीय समाज
में एक मल्हम की तरह जगह मिली। जनता को आपस में जोड़े रखने में सफल हुई और यहीं इसकी
उपादेयता है। यह आमूलचूल परिवर्तन की कोई प्रक्रिया नहीं थी।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> जब लोगों को उनके
परिवेश, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उनकी आस्थाओं से काटकर
कहीं और जोड़ा जाता है तो क्या होता है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उदय प्रकाश रूसी कथाकार
वासिलेई सुक्सिन की एक कहानी का संदर्भ लेते हैं जिसमें कम्युनिस्ट सरकार द्वारा एक
चर्च ढहाकर उसके स्थान पर एक माल गोदाम बना दिया गया। वे इस कहानी की गरीब मजदूर औरत
की एक टिप्पणी का अंश उद्धत करते हैं। </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पहले मेरी झोपड़ी से उस
गिरजाघर का सुनहरा गुम्बद दिखता था</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">सुबह और सांझ की धूप
में झिलमिलाता हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तो आत्मा को एक अजीब
सी शांति मिलती थी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जैसे कोई दुखों में जलते मेरे जीवन और माथे को सांत्वना भरी
हथेली से सहला रहा हो। अब इस माल गोदाम में ऐसा कोई गुम्बद नहीं दिखाई देता। </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">इसके माध्यम से वे कहते
हैं-मार्क्सवादियों को उस गरीब औरत के आँसू
दिखाई नही पड़े।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दरसल हमें सदियों से अपने मनोजगत को इसी तरह आलोकित करना सिखाया
जाता रहा है इसीलिए धूप बत्ती</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">फूल पत्ती</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मंत्रोच्चार</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पूजा
अर्चना</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मंदिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">घंटी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">चर्च
उसका गुम्बद और प्रार्थना घर में हम एक अजीब किस्म की शांति</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">स्फूर्ति
महसूसते है। अगर रोटी के प्रति उस महिला की आस्था का निर्माण उसी ईष्वर की तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसी
ईसा की तरह</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसी गुम्बद की तरह किया जाता या परम्परा मे रोटी के प्रति उसे ऐसी
अनुभूति सिखाई गई होती तो निष्चित ही वह माल गोदाम को देखकर भी उसी तरह रोमान्चित होती
जिस तरह गुम्बद को देखकर होती है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसका मनोजगत भी उसी तरह
पुलकित होता। यदि रोटी उसके संस्कार में ईष्वर की जगह पर आ जाए तो उदय प्रकाश जी का यह कथन अप्रासंगिक हो जाएगा। वैसे भी जब कोई
व्यक्ति नौकरी पेशा या कारोबार में अपना गांव</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपना
शहर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपने आस पड़ोस के लोगों
को</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपने रिश्तेदारों को छोड़कर दूसरी जगह विस्थापित होता है तो उसी गरीब
औरत की तरह देखता है कि उसके आसपास गुम्बद की तरह अपनी मिट्टी की खुषबू</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">आस-पड़ोस</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दोस्त रिष्तेदारों की
खुशबू नहीं है। जबकि होता ऐसा है कि वह अपने घर के बाहर अक्सर अपने देश में ही होता है। अगर इस टूटन को उसके आँसू कहें भी
तो यह आँसू एक आवष्यक आँसू है उसकी प्रगति के लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसके निर्माण के लिए।
अगर चर्च की गुम्बद की जगह माल गोदाम बनता है रोटी की सौंधी खुशबू के लिए उस औरत की
प्रगति के लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">निर्माण के लिए तो यह आँसू भी यहां उस औरत के आवश्यक आँसू होंगे जो उसकी प्रगति के लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसके
निर्माण के लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">सबसे बड़ी बात उसकी मुक्ति
के लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसकी स्वतंत्रता के लिए
आवष्यक है। जो लोग उसकी आँखों में आँसू देखकर व्यथित होते हैं उसकी गरीबी देखकर अगर
इस तरह व्यथित हों तो ज्यादा अच्छा होता है। सार्थक परिर्वतन के प्रति ऐसी उदासीनता
अच्छी नहीं होती।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> वैसे भी धर्म
किसके पास बचा है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसी गरीब औरत के पास
बचा है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसके संस्कारो मे बचा
है। नहीं तो क्या मस्जिद का ध्वंस करने वालों के पास बचा है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मंदिर
की मूर्तियों को सीढ़ियों मे लगाने वालों के
पास बचा है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">क्या उन लोगों के पास
बचा है जो गुजरात में सामूहिक नरसंहार करते हैं अपने को फलाँ धर्म के फलाँ नस्ल के
होने पर गौरव करते हैं </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धर्म के नाम पर तो सृजन
यही लोग करेंगे न ! स्थापत्य का भव्य नमूना भी यही लोग खड़ा करेंगे न ! वह गरीब औरत
थोड़े ही सृजन करेगी ! जब यह लोग सृजन करेंगे तो उसे तो नायाब होना ही है ! जब उन्हे
विशाल मंदिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">विशाल कब्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> , विशाल </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> किला</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">विशाल गुफा बनानी होती
थी तो वह गरीब औरत ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसी के जैसे लोग ही गुलाम
होते थे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जिनकी पीठ पर चाबुक के
निशान पर यह सब सृजन होता था। जब गरीब की पीठ पर कोडे़ से सृजन होता रहा हो या उस गरीब
की बेगार पर अय्यासी होती रही हो या ऐशगृह चलते रहे हों</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जब ऐसे
ऐशगृहों या पूजा गृहों के लिए कोई भी संगीत बनेगा तो वह निश्चित ही नायाब होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">स्थापत्य
कला भी नायाब होगी। तो यह निष्चित ही धर्म है जिसने उस गरीब औरत को सहन करना सिखाया
और उन अतताइयों ने उस औरत को धर्म सिखाया।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदय प्रकाश
कहते हैं कि तुलसीदास के राम में भी तुलसीदास के वर्णवादी या ब्राम्हणवादी संस्कारों
की छाप हो सकती है लेकिन राम करूणा और राज्य द्वारा निर्वासित वंचना और दीनता के प्रतीक
बनते हैं। निराला हिन्दी मे या उसके पूर्व भवभूति ने संस्कृत में उन्हें इसी रूप में
व्यक्त किया है अब अगर कोई बौद्धिक तुलसीदास की आलोचना करे तो चलिये गनीमत है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">लेकिन
अगर वह राम के विरूद्ध संग्राम छेड़ दे तो उसकी छवि लोक समाज में रावण की ही तो बनेगी</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यह उदय प्रकाश का कौन सा लचीलापन है या फिर यह कैसा भय है कि वे
तुलसी के विष्लेषण में तो उदार नजर आते हैं लेकिन राम के विष्लेषण में रावण समझ लिये
जाने के भय से ग्रस्त हैं। यह फासीवादी सोच है जो उनके अवचेतन में दिखाई पड़ रही है
कि आप हमारे साथ हैं अन्यथा आप हमारे विरोध में हैं। ऐसा कर वे हीरोवरशिप मानसिकता
में शामिल होते हैं या लोगों को ऐसा दिखाकर तर्क से दूर करते हैं। जनता की हीरोवरशिप
मानसिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जो अपने नायक के संबंध में कुछ भी नहीं सुन सकती</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यही जनता की राजभक्ति
है। राजभक्ति में वह अपने राजा के खिलाफ कुछ भी नहीं सुन सकती। तो क्या इस मानसिकता
को जायज मान लेना चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">चूँकि जनता ऐसा मानती
है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">हम जनता का सम्मान करते
हैं जनता हमें बुरा कहेगी क्या सिर्फ इसीलिए इसका विष्लेषण नहीं होना चाहिए </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">|</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राजभक्ति
की घुट्टी राजतंत्र में आवश्यक थी तो क्या
अभी भी आवष्यक है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">| </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">इस घुट्टी से राजतंत्र और ईष्वर की समानता में बहुत फर्क नही
रह गया। राम की गरिमा पर कोई आँच आये या उसकी गरिमा ख्ंडित हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">हम भी नही चाहते परंतु
प्रजातांत्रिक तरीके में इतना हक तो बनता है सर्वहारा की सुरक्षा को सुनिष्चित किया
जाये। अगर ऐसा सोचा जाता है तो राम के बारे में कुछ प्रश्न अनायास ही सामने आ जाते
है जैसे शम्बुक वध। शम्बुक वध क्यों</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">किसके
लिए </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">ऐसा कर किसको फायदा पहुँचाया
गया </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">क्या अयोध्या और जनकपुरी
में ही आदमी रहते थे बाकी पूरी दुनिया में सिवाय बंदर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">भालू</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राक्षस
के क्या कोई आदमी नही रहता था </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अयोध्या की जनता की शुचिता
क्या इतनी कट्टर थी जितनी उस धोबी की सीता पर की गई टिप्पणी </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">| </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वह कंही उस समय की अयोध्या
की अधिकतम जनमानस की प्रतिक्रिया तो नहीं थी </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">|</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राजसत्ता
हाथ से न निकल जायें इसके कारण कहीं सत्ता मोह में तो सीता का परित्याग नही हुआ </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">सूर्पणखा के प्रेम का
अनुरोध क्या इतना दण्डनीय था कि उसकी नाक काटकर अंग भंग कर दिया जाये इसे मानवीयता
कहेगें या क्रूरूता कहेंगे। अपनी पवित्रता साबित करने के लिए सीता की अग्नि परीक्षा
क्या पुरूषवादी सामंती चरित्र का उदाहरण नहीं है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राम
और केंवट के मिलन के संबंधों मे कितनी उदारता थी </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">क्या यह केंवट की राजभक्ति
का महिमामण्डन नही था </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">शबरी के जूठे बेर राम की उदारता थी या राजनीति का एक हिस्सा
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">इसमे शबरी का महिमामण्डन
हुआ या राम का </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">लालू यादव तो इससे कहीं
आगे जाकर जनता के बीच शबरी के जूठे बेर के ज्यादा मुरीद हैं |अष्व मेघ यज्ञ किस रूप
मे मानवीय है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यह राजा की युद्ध पिपासा</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">साम्राज्यवादी नीति है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">विजेता
चक्रवर्ती होने के लिए हिंसावादी होना है। क्या यह साम्राज्यवादी नीति जायज है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राजगुरू जनता के</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यानी राज्य के खजाने
से यज्ञ करवाते थे इससे जनता का कितना कल्याण हुआ और राजतंत्र का कितना </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">लक्ष्मण की उर्मिला से
चैदह वर्ष की दूरी क्या मानवीय थी </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">रावण की इतनी प्रसिद्धि
शेष कैसे रह गयी कि वह प्रकाण्ड पंडित था </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">ऐसे अनेक प्रश्न है जो स्वमेंव सर्वहारा की सुरक्षा की चिन्ता में
आते हैं | विश्लेषण इन प्रश्नों के साथ करना अगर इस कारण न्यायसंगत नही है। कि जनता
की नजर में रावण समझ लिये जाएंगे तो फिर यह भय न्याय संगत नहीं है। अगर ऐसा है तो यह
कैसा मानवतावाद है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कैसी मानवीयता </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अगर
इस तरह के विष्लेषण के लिए धर्म मे जगह नहीं है तो धर्म सृजन का सहोदर हुआ कि राजतंत्र
का ?</span><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदय प्रकाश
कहते है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">बहुत से देवी-देवता तथा
अन्य ऐसे प्रतीक जिन्हे राजनीतिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">बौद्धिक
सिर्फ धार्मिक समझ कर उनका सरलीकृत परिसीमन कर डालने की भूल करते हैं। उन प्रतीको और
देवी- देवताओं की जड़े धर्म से पहले सभ्यताओं में गहराई
से धँसी रही है। वे धार्मिक ही नहीं सभ्यता मूलक प्रतीक और पात्र भी है”। </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मैं उनकी इस बात से पूरी
तरह सहमत हूँ </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दुनिया की मुख्य धारा
ही यही रही है। परन्तु उदयप्रकाश जी अपने इसी
लेख में कहते हैं कि कृषि सभ्यता का आगमन लगभग </span>6<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> हजार वर्ष पहले हुआ
और आखेट सभ्यता उससे भी पूर्व की है। तो अब इस तरह से आखेट युग से अब तक का सफर करीब
</span>10000<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> वर्ष
का हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तो अपने प्रारम्भिक काल
आखेट युग मे क्या था </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उस समय लोग प्रकृति की
जिस भी क्रिया से डरे या उससे कुछ लाभ हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वे सब उसके देवी-देवता
हो गये सर्पराज</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">भूतनाथ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अग्नि
देवता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> , </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वटवृक्ष और न जाने बहुत सारी चीजें भय और लाभ से उनकी आस्था
में आ ही गये। तो अब एक वर्ग भी बना जो कुछ
काम धंधा न कर अपनी श्रेष्ठता बनाये रखकर अतिरिक्त उत्पादन को किस्म-किस्म के तरीके
से</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> , </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">चालाकियों से हड़पने वाला हुआ। उसने अपने सतत क्रम में लोगो के
बीच पुरोहित फैलाये देवी-देवताओं के लाभ और भय</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">नियोजित तरीके से फैलाये</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दान-दक्षिणा के उपक्रम
बनाये</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यही नहीं धर्म की</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">देवी-देवताओं की व्याख्याएँ भी की। किसलिए </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अतिरिक्त उत्पादन को
हड़पने के लिए। फिर उन्होने पूरा का पूरा शास्त्र गूढ़ भाषा</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">गूढ़ अर्थो में गढ़ा और
धर्म के माध्यम से उसे लोक कल्याण और मानवीयता का अमलीजामा पहनाया। प्रत्येक व्यक्ति
के लिए निज के कल्याण का शास्त्र गढ़े। धीरे-धीरे देवी-देवता बढ़ते गये</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उनकी स्थापनाएँ बढ़ती
गयी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धीरे-धीरे क्रमिक विकास
की प्रक्रिया में देवी-देवताओं के राजदरबार भी राजतंत्र की अपनी शैली के अनुसार हुए।
देवी-देवताओं की सभा</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">रंगमहल</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> , </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दरबार भी राजा की दरबार
की तरह देवताओं के क्रिया संसार भी लगभग उसी आकल्पना में जैसे कि राजतंत्र। परन्तु
उन पर कोई शक न कर पाए</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">इसलिए सब के सब चमत्कारिक और वरदान देने वाले हो गये एवं पृथ्वीवासी
से अलग दूसरी दुनिया के लोग हो गए एवं राजा उनका प्रतिनिधि हुआ ! इस तरह राजा ईष्वर
का रूप हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तो वह धर्म से कैसे अलग हुआ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वह धर्म
तो राजा का मार्गदर्शकक हुआ या यूँ कहें धर्म राजा का सहोदर हो गया। जब धर्म राजा का
सहोदर हुआ तो जनता का पूज्यनीय तो होगा ही क्योंकि राजा भी जनता के लिए पूज्यनीय होता
है धर्म इस तरह राजतंत्र का सहोदर हुआ। उदयप्रकाश कहते हैं “सत्ता मूलक राजनीति में
दलितवाद की अपनी भूमिका हो सकती है लेकिन कला और विज्ञान में दलित संगीत और दलित गणित
या भौतिक भिन्न नहीं होगी। दलित संगीत में भी सात स्वर होगें।“ ठीक उसी तरह यह भी सच
है कि आखेट युग से अभी तक यह दस हजार वर्षों में जो क्रमिक विकास हुआ है उसमें धर्म
का अनुकूलन एवं विकास राजतंत्र के अनुरूप हुआ है। राजतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कुलीनतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वर्चस्ववादी
तंत्र का नियंत्रण धर्म पर रहा है। बाकी सर्वाहारा के लिये धर्म सिर्फ आस्था और आस्था
की वस्तु रही है और राजतंत्र के लिए धर्म सैद्धान्तिकी में धर्म-तंत्र और व्यवहारिकी
मे लाभतंत्र ही रहा है। धर्म का सहोदरी सृजन बहुत कुछ राजतंत्र के माहौल में विलासिता
का सृजन है न कि सर्वहारा का।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदयप्रकाश की यह बात सही लगती है धर्म पर राममनोहर लोहिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अम्बेडकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">गाँधी द्वारा कही गई
बातें प्रत्यक्ष या परोक्ष राजनैतिक अवधारणाओं से अधिक दूर जाना नहीं होगा। यही बात
वे दलितवाद पर कहते हैं यह भी सही ही है। परन्तु दलित साहित्य में एक बात तो है जो
धर्म से अलग राजतंत्र की अवधारणाओं से मुक्त उसे चुनौती देती हुई ही नही</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसे तोड़ती हुई भी राजतंत्र
से बिलकुल अलग एक स्वतंत्र अभिव्यक्ति है। इसी से उसका संघर्ष</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसकी
अपेक्षाएँ स्वतंत्र रूप से पूरी तरह उनकी अपनी है। दलित साहित्य में दलित वाद से भी
हटकर अपनी एक स्वतंत्रता</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">एक अलग मौलिक अभिव्यक्ति है जो चिन्तन में सर्वहारा वर्ग का
एक समुदाय है। यह अलग बात है दृष्टि के विकास के अभाव में या यूँ कहें परिस्थितवश या यूँ कहें कि उनकी उतनी ही तात्कालिक निजी
आवश्यकता होने से उसमें वह फैलाव नहीं बन पाता
है जिसकी अपेक्षा की जाती है परन्तु जिस तीव्रता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तीक्ष्णता से उनका दमित
जीवन संसार उसमें आता है वह अन्यत्र कहीं नहीं है। उनका दमित संसार जिस तरह उसमें खुलता
है वह उनके बदलाव की आकांक्षा का शास्त्र गढ़ती है। बदलाव आया भी है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जिस साहित्य को त्याज्य
माना जाता था आज अपनी स्वतंत्रता में सब जगह शामिल हुआ है एवं उसे मान्यता मिली है
इतना सब होते हुए भी दलित लेखन अपने मूलगामी स्थिति में</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपनी
नियति में यथार्थवादी राजतंत्रीय लेखन के भंवर में ही होता है। और कबीलाई युद्ध संरचना
से बहुत भिन्न नही होता। यहाँ अधारभूत मानवीय संरचना के वर्ग की आवश्यकता बनती है। रही मार्क्सवाद की बात तो वह तो शुरू से ही इतना वैज्ञानिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तार्किक
एवं दूरदृष्टि सम्पन्न विचारधारा है जो राजतंत्र-पूंजीतंत्र के इतने लंबे विकास इतिहास
के बावजूद ठीक उसी के समान्तर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसी के बराबर सर्वहारा का एक स्वतंत्र संसार रचता है। इतिहास
मार्क्सवाद का भले ही छोटा हो परन्तु पूरी
तरह अपने आप मे राजतंत्र एवं पूंजीतंत्र से स्वतंत्र है। राजतंत्र-पूंजीतंत्र नियंत्रक
रहें है मार्क्सवाद इसी जगह पर सर्वहारा को
लाना चाहता है। अपने पूरे विचार मे पारदर्शी मानवीय संसार की रचना मार्क्सवाद में ही है जो अपनी उपादेयता में सर्वप्रथम सबसे महत्वपूर्ण
प्रगतिगामी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">लोककल्याणकारी भावनाओं के साथ राजतंत्र एवं पूंजीतंत्र की क्रूरता
पर रोक लगाता है एवं उन्हें नियंत्रित करता
है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> हमारे अनुभव
अच्छे हों चाहे बुरे हों वे सभी हमारी धरोहर हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">हमारी
संपत्ति है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अनुभव चाहे युद्ध के
हों या धर्म के हों। परन्तु उदयप्रकाश कहते
हैं - संस्थाखोर अघ्यापकों का बस चले तो वे
संगीत से दिगम्बर विष्णु</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पलुस्कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कुमार गंधर्व</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अलाउद्दीनखाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अमीर खाँ पंडित ओंकारनाथ
ठाकुर अथवा डागर बंधुओं को साम्प्रदायिक कहकर बाहर निकाल फेंकेंगे।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यह उनकी बात कुछ जमीं
नहीं जिन्हे वे संस्थाखोर कहते है उनकी तरफ से तो इन लोगों के बारें में ऐसी कोई बात आयी नहीं जबकि ठीक इसके विपरित अभी कुछ
समय पहले धर्मवादियों की ओर से शायद बिसमिल्लाखान
के संबंध मे जरूर कुछ इस तरह की टिप्पणी आई थी। जिन्हे वे संस्थाखोर कहते हैं उनकी
तरफ से इस संबंध में जब कभी कुछ कहा नहीं गया
तो इस तरह का भय खड़े करने के पीछे क्या कारण है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">|</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कहीं
ऐसा तो नहीं की नजर कहीं और तीर कहीं ! हमारी संस्कृतियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">चाहे
वे जैसी भी रही हों उसके प्रति का चरम अनुराग
संगीत में है। चाहे वह आवश्यकता से अधिक विलासिता
की भव्यता हो। यह राजतंत्र स्पेस से भले ही कुछ बाहर हों परन्तु कलात्मकता की उस भव्यता
में उसका फायदा तो राजतंत्र को ही मिलता है। हमारे उस समय की या इस समय की चरम लाक्षणिकतायें
क्या रहीं है यह संगीत से पता तो चलता ही है। यह हमारे मनोरंजन के लिए ही नहीं विष्लेषण
के लिए भी जरूरी है। जब इनका विरोध</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जिन्हें वे संस्थाखोर
कहते है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उनकी तरफ से नहीं आया
तो फिर इस कथन का क्या औचित्य है </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वे अनावश्यक भय खड़ा
कर लोगो को क्यों डराना चाहते हैं यह समझने की बात है।</span><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> आखेट युग से अभी
तक के विकास में समाज की भावनाओं का प्रगटीकरण का तरीका राजतंत्र से ही निश्चित हुआ है। यही नहीं</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">समाज के संघंर्ष-असंतोष
का प्रगटीकरण भी राजतंत्र ने अपने बाड़े मे सुरक्षित रखा है। इससे हटकर सर्वहारा के
अपने कथ्य का</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपनी भावनाओं का स्वतंत्र
रूप से प्रगटीकरण हुआ है तो वह स्पार्टकस या उस जैसे लोगों या फिर पूरी तरह से मार्क्सवाद
में है जिसमें जनता ही पूरी तरह केन्द्रित
रही है। इस तरह मिथ्यों से बाहर</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राजतंत्र से बाहर</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अगर कहीं सर्वहारा की अपनी सही पहचान उभरती
है तो मार्क्सवाद में ही उभरती है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> सर्वहारा की भावनाओं
के सुख-दुख का प्रगटीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">रिश्तों का प्रगटीकरण
या इससे अलग किस्म के समाजिक भावनाओं का विवेचन मार्क्सवाद है तो जरूर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">परन्तु मार्क्सवादी तरीके में उन भावनाओं का प्रगटीकरण एवं प्रदर्शन
अभी भी सर्वहारा में राजतंत्र से मुक्त स्वतंत्र
रूप से नही है। इन भावनाओं का प्रगटीकरण अभी भी राजतंत्रीय संस्कारो में ही है। अस्पष्टता
के कारण अपनी भावनाओं का प्रगटीकरण सर्वहारा राजतंत्र के संस्कारो में ही करने के लिए
बाध्य है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> राजतंत्रीय संस्कार
में भावनाओं का प्रदर्शन सर्वहारा को बहुत
भारी पड़ता है। राजतंत्र-पूंजीतंत्र के लोग संस्कारों का जब प्रदर्शन करते हैं तो उसमें एक राजनीति</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">एक लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">एक व्यापार
छिपा होता है। उनके संस्कारों के प्रदर्शन
में अक्सर ऐसे लोग आपस में आते जाते है जो
एक दूसरे को आपस मे लाभ पहुँचाने की स्थिति में होते है । इस तरह वे इसमें सत्ता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">और अर्थ
में नाम और लाभ कमाते है। अभी कुछ समय पूर्व सहारा श्री के यहां शादी हुई थी समाचार
साप्ताहिक </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">सहारा समय</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">में एक परिषिष्ट ही था जिसमें शादी में आये विशिष्ट मेहमानों के सहारा श्री के साथ चित्रों की भरमार
थी जिसमें देश के विभिन्न क्षेत्रों के अतिविशिष्ट लोग आये थे। ऐसा कौन सा क्षेत्र था जिसके लोग न आये
हों नेता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अभिनेता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">खिलाड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">व्यापारी</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">नौकरशाह
</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">और सब ऐसे ही लोग। अब
यह शादी न हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> , </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">शादी का उत्सव नहीं हुआ एक व्यापार हुआ</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">एक सषक्त संगठन हुआ जो
पर्दे के पीछे सत्ता और अर्थ पर आपस में मिलकर दखल का</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">सत्ता
और अर्थ जगत से अपने लाभ का रास्ता तलाशने का एक संगठन हुआ। समय गवाह है राजा-महाराजा
और कुलीनों के वैवाहिक संबंधो मे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उनके रिश्तों मे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">निजी लाभ-हानि उनके केन्द्र
में रहें है। चाहे धार्मिक या सामाजिक आयोजन हो चाहे सुख-दुख या उल्लास का प्रदर्षन
उसमें उनका व्यापारिक हित सुरक्षित रहा है। इन प्रदर्शन से खुशी हासिल करना उनका लक्ष्य कभी नहीं रहा है।
खुसी के लिए रंगमहल</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> , </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पाँच सितारा होटल</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">गेस्ट हाऊस</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दरबार</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">शिकारगाह</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">रात्रिभोज और इसी तरह
की व्यवस्थाएँ रही है जहाँ वे अपने सुख दुख का सहचर्य प्राप्त करते हैं। इस तरह इनकी
भावनाओं का प्रदर्षन संस्कारों की जगह और अन्य जगह होता है। जनता बेचारी क्या करे वह
तो उन्ही राजतंत्रीय संस्कारों में अपने सुख-दुख</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपना
उल्लास एवं अपने समस्त मानवीय भावनाओं का प्रदर्षन करने के लिए अभिषप्त है। उसका जन्मदिन
हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">शादी का दिन हो या मरण
दिन हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वह बेचारी इन संस्कारों
सें क्या व्यापार करेगी ! उसके इन संस्कारों में उसके जैसे लोग ही आयेंगे जो एक दूसरे को फायदा पहुँचाने की स्थिति में नहीं
होते। उसे तो इन संस्कारों से सिर्फ गंवाना ही गंवाना पड़ता है। इस तरह से राजतंत्रीय
संस्कारों में भावनाओं के प्रगटीकरण में उच्च वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उच्च मध्य ,वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मध्यवर्ग तो अपना एक
व्यापार ही करता है जबकि सर्वहारा इसमें लुटता ही लुटता है। या यूँ कहें राजतंत्र ने
जो भावनाओं के प्रगटीकरण का संसार जनता के लिए बनाया है उसमें जनता की परतंत्रता सुनिष्चित
की है। इसलिए यह आवश्यक है कि जनता समय समय पर जो भावनाओं का प्रगटीकरण करती है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">खुसियों को आपस में बाँटती
है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दुखों में एक दूसरे को
ढाढस बंधाती है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उन सभी जगहों पर राजतंत्रीय
संस्कारो से मुक्त भावनाओं के प्रगटीकरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">प्रददर्शन का भी एक
पृथक स्वतंत्र संसार रचना होगा।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> लोक भाषा साहित्य
की चिंता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसके संरक्षण में उदयप्रकाश
को यह याद आता है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">भारतीय राजाओं द्वारा अपने पुत्रों को शिक्षा के लिए जंगली ऋषि-मुनियो
के पास भेजा जाता था। वेद और वैदिक साहित्य पाठ की भी यही परपंरा थी।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तब तो कहना ही पड़ेगा
वहाँ लोक भाषा साहित्य की कैसी चिन्ता रही होगी। जहां राजतंत्र का भाषा-पाठ राजकाज
का मंत्र षिक्षा के केन्द्र में रहे हो</span>, <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वहाँ लोक भाषा साहित्य कैसे रह सकेगा </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">लोक
भाषा साहित्य को राजशाही भाषा साहित्य के साथ जोड़कर यह कहना कि उनकी चिन्ता मौखिक लोक
भाषा साहित्य को लेकर है बात कहीं से नही जमती</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अगर
बिना राजशाही के उद्धरण से यह बात आई होती तो वह अलग बात थी। परन्तु जब इस तरह आयी
है तो निष्चित ही कहीं न कहीं कुछ गड़बड़ है। दरअसल वे राजशाही के भीतर ही लोकशाही खोजते
हैं। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदयप्रकाश कहते है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">प्राचीन और मध्य युगों
मे धर्म की भूमिका क्रांतिकारी रही है।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धर्म के अन्तर्विरोधों
के बीच से ही उसकी समाजिक जड़ता और उसके अमानवीयकरण तथा सांस्थानीकरण के विरूद्ध विद्रोह
फूटते रहे।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">धर्म की किसी प्रशाखा ने ही सक्षम विद्रोह किया।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यह सही भी है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">य</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">ज्ञ पशुबलि</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">नरबलि</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पौरोहित्य और कर्मकाण्ड
हिंसा के समस्त रूपो का बुद्ध और महावीर दोनों ने ही विरोध किया।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">यह बात भी ठीक है परन्तु इसके बावजुद भी कुछ हद तक वे परिवर्तनगामी
के बजाय सुधारवादी ही है। वैसे भी धर्म का जवाब धर्म नहीं हो सकता जब धर्म का जवाब
धर्म होता है तो नये धर्म मे फिर पुराने धर्म की वही बातें धूम-फिरकर आ जाती है। जैन
और बुद्ध भी अब भगवान हैं । प्रेमचंद ने बहुत पहले अपने एक निबंध </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">साहित्य की महत्ता</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">में धर्म के प्रति कहा
था- </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">आजमाये को आजमाया जाना मुर्खता है।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">पर वाह रे राजतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जो सनातन धर्म था इसके
पाखण्डों को तोड़कर जब बौद्ध धर्म का पूरे देश मे वर्चस्व हुआ तो अवसर आने पर बौद्ध धर्म का दमन
कर फिर अपनी पताका फहराई। सामान्य रूप मे उन्होने बौद्धों को ईष्वर की संतान की तरह
भले ही न स्वीकारे हों परन्तु गौतम बुद्ध को कलियुग के ईष्वर का अवतार जरूर मान लिया।
अब एक बात और</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">राजतंत्रीय-पूंजीतंत्रीय वर्ग ने मार्क्सवाद के संबंध मे सर्वहारा के बीच एक और बात प्रचार किया
कि यह माक्र्सवाद तो विदेशी है स्वदेशी नहीं है । पूरे नियोजित तरीके से लगातार घृणा
का भाव मार्क्सवाद के विरूद्ध लोगों में भरा जाता रहा है। शायद अस्पष्ट सर्वहारा जिसे
अपनी पहचान खुद ही मालूम नहीं है उसके भीतर मार्क्सवाद के विदेशी होने का बोध कहीं न कहीं काम कर ही जाता
है। यह अलग बात है जब अंग्रेज यहाँ व्यापार को आए तो उनको सगे संबंधी ही सम्बन्ध बताते थे उनसे संधि वे ही करते थे अपना पूरा बाजार
देते थे। जब उन्हीं के अन्तर्विरोधों से अंगे्रज शासक बन गये तो बाकायदा उनसे उपाधियाँ
भी लेते थे एवं जनता के दमन में उनका सहयोग भी करते थे। यह अलग बात है कि देर-सबेर
फिर स्वतंत्रता की चाहत बनी</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">स्वतंत्रता मिली लेकिन
किसको मिली और किसको नहीं मिली ! सुधारवादी प्रक्रिया से कोई विरोध नहीं है परन्तु
वह मूलगामी होनी चाहिए। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदयप्रकाश का साक्षात्कार पत्रिका </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">साक्षात्कार</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">के अंक </span>291-292<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> में पढ़ते हुए जो अनुभूति
हुई</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">विचलन विचारों में आया</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उससे ऐसा लगता है जैसा
दुनिया में जितनी भी बुराई है सब मार्क्सवाद के कारण है। कांग्रेसी उसमें सहयोगी हैं। जितना बड़ा
संकट सभी के लिए अमेरिका है उससे भी बड़ा संकट मार्क्सवादियों के कारण है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उनके
ही आचरणों के कारण है। अपनी बातों को सिद्ध करने के लिए जितने उपकरणों एवं आख्यानों
का उपयोग उनके द्वारा किया गया है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उससे ऐसा ही लगता है।
ऐसा लगता है कि यह भी मार्क्सवाद को संदिग्ध बनाने की दिशा में एक कार्य है। और फीलगुड को पक्का बनाकर देश की परिस्थितियों की धारा में अपनी सर्वस्वीकारोक्ति
बनाये रखना है। उनकी ईष्वर की आस्था से भी ऐसा ही लगता है कि वह बाजार का एक हिस्सा
है। ईश्वरवाद के बहाने अपने को व्यापक बाजार के बीच रखना है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> अपने साक्षात्कार
में वे एकाधिक बार ईश्वर की आस्था की बात करते हैं। हम कब कहते हैं इश्वर पर आस्था</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">भरोसा नही होना चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ., </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उदयप्रकाश को भी होना चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">हमें भी होना चाहिए और
इसीलिए गर्व भी होना चाहिए ही। परन्तु इसमें मेरे गाँव का एक व्यक्ति अपना घर बार छोड़कर
आसाराम बापू का आश्रमी होकर एक बिना पैसे का श्रम सेवक हो गया। इसे बंधुवा मजदूरी का
ही एक रूप समझना चाहिए। कोई अपनी पत्नी को छोड़कर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कोई
अपने परिवार को छोड़कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">, </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">तो कोई अपनी खेती छोड़कर श्रम सेवक बने। हमें क्या </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">हम तो उदयप्रकाश को अच्छे
कवि</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अच्छे कहानीकार के रूप
में जानते हैं। उन्होने कविता की दिशा बदली</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कहानी
की दिशा बदली एवं इस पूरी धारा पर बदलाव के
एक अग्रगामी बने । </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> मै समझता हूँ
ईश्वर को हर अपराध क्षम्य है। राम छिपकर बाली
का संहार करता है जिस तरह ईराक में पिठ्ठू सरकार अमेरिका बैठाता है उसी तरह सुग्रीव
को भी बैठाया जाता है आगे चलकर सुग्रीव मित्र राष्ट्र हो जाता है। पिठ्ठू सरकर को जनता
कभी पसंद नहीं करती जिसके कारण जनता पिठ्ठू सरकार के चंगुल में फँसती है वही पिठ्ठू
सरकार का मुखिया हो जाता है। लेकिन वह जनता के बीच घृणा के पात्र होता है। जब राम ने
विभीषण की मदद से</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसकी मुखबिरी से</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">रावण का वध कर उसे अपना प्रतिनिधि बनाकर लंका के राजसिंहासन
पर एक पिठ्ठू सरकार के रूप में उसको मनोनित किया तो लंका की जनता ने विभीषण को दिल
से कभी नहीं स्वीकारा एवं उसके प्रति पूरी जनता का घृणा भाव रहा। विभीषण ताउम्र इससे
पीड़ित रहा। पुरस्कृत नाटक </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कापुरूष</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">का विवरण इसमे उल्लेखनीय
है। दूर ही क्यों जाएँ जनता के बीच यह लोकोक्ति
प्रचलित है ही </span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">‘‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">घर का भेदी लंका ढाये।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जब लोग अपनों से धोखा
खाते हैं या अपनो की मुखबिरी से ऐसा कुछ होता है या उसकी संभावना होती है तो ऐसे में
घृणा या सावधानी स्वरूप लोगों के मुँह से यह उक्ति निकलती है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">घर का भेदी लंका ढाये।</span><span style="font-family: "Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">’’</span> <span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कितना तीव्र घृणा का
भाव इस लोकाक्ति में है! यह तो जन जन में व्याप्त है। परन्तु जब परलौकिक इश्वर की बात चलती है तो नजरिया कुछ अलग हो जाता है। फिर
भी दैनन्दिन जीवन में</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपने व्यवहारिक जीवन में</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जनता विभीषण को उसी लोकोक्ति
में पाती है जिसका वह उच्चारण करती है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> अब अमेरिका तो
ईष्वर है धर्म की रक्षा का भार उसी पर है। ईराक में जन संहारक हथियारों का जखींरा है।
मानव अधिकार का उल्लंधन हो रहा है। इससे ईराक को बचाना उसका परम कर्तव्य है और उसने
अपना ईश्वरीय दायित्व पूरा किया भी। अब ईराक
में स्वतंत्रता है। मनमाफिक उसकी सरकार होगी। तेल भी उसका होगा। ईराकवासियों की अब
अपनी सरकार होगी ! अब वह</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दुनिया का ईश्वर</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मर्यादा
की स्थापना कर रहा है! </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> सक्षात्कार में
उदयप्रकाश सार्वजनिक पूँजी की असफलताओं को
प्रस्तुत करते हुए उसके विरोध में नजर आते
हैं जबकि निजी पूंजी के चरित्र को दिखाते हुए उदारता बरतते हैं। अब निजी पूंजी का तो
वर्चस्व हो ही गया है। अब तो अमेरिका</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">विश्व बैंक</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">बिलगेट्स
ही अर्थव्यवस्था है। सरकारी/गैर सरकारी पूजीं की प्रासंगिकता की बात अब अर्थहीन हो
गयी है इससे क्या ध्वनित होता है </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">|</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अवारा पूंजी ही अब विश्व
संसार है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ?</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अर्थनीति
है। अब भाग्य को कोसने से कुछ नहीं होगा। मार्क्सवादियों के राज्यों की सार्वजनिक पूंजी ने ही कौन सा कमाल
किया है </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उसमें भी तुम्हारा भाग्य
बहुत-बहुत खराब रहा है। उनके द्वारा ऐसा कहने से लगता है कि निजी पूंजी को तो अभी आजमाया
ही नहीं गया। जब आ ही गयी है तो उसे स्वीकारो ! </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदयप्रकाश जी के सक्षात्कार में उनके द्वारा बार-बार इस बात
पर जोर दिया गया है कि कारपोरेट पूंजी पर बैठे साहित्यकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">संस्थापीठों
में प्रतिष्ठानों में कैसे होते हैं! आलोचक</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">समालोचक कैसे होते हैं!
बार-बार यह बात आने से</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">बार-बार इस पर बहुत जोर देकर कहने से यह मार्क्सवाद के अंतर्विरोधों का तथ्य न होकर उसमें माक्र्सवाद
के ध्वंस की आकांक्षा की अनुगूंज सुनाई पड़ती
है। उसी तरह कांग्रेस के बारे में कहते हैं कि </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">आज का ज्यादा प्रगतिशील
लेखन अगर गम्भीरता से देखें तो वह पब्लिक सेक्टर की सांस्कृतिक मैनुफेक्चरिंग ही है
कांग्रेस की राजनीति का बायप्रोडक्ट</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">”</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">इस तरह वे प्रगतिशील
लेखन को शासकीय लेखन करार देते हैं तथा उसे अपनी उपादेयता के केन्द्र बिन्दु से हटाते
हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> उदयप्रकाश इस साक्षात्कार में सार्वजनिक उपक्रमों की असफलता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मार्क्सवादी
राज्यों एवं मार्क्सवादी साहित्यकारों के अंतर्विरोधों को खोलते हैं। खोलते
क्या हैं। बार-बार उन पर बरसते हैं कांग्रेस को भी गरियाते हैं वहीं पर वे राजतंत्र
एवं दक्षिणपंथ पर कहीं कुछ खास नहीं कहते हैं। इसके भला क्या अर्थ हो सकते हैं |</span><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> सार्वजनिक
पूंजी के संबंध में वे एक बात और कहते हैं सार्वजनिक पूंजी निजी पूंजी का कोई विकल्प
नहीं है। इन सबसे अलग ही कोई विकल्प होने पर कुछ हो सकता है पर वे पूरे साक्षात्कार
में कहीं भी कोई इशारा नहीं कर पाते हैं कि आखिर वह तीसरा विकल्प क्या हो सकता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जबकि मानव सभ्यता के
प्रादुर्भाव से अभी तक का विकास हमारे सामने हैं। तीसरे विकल्प पर कुछ प्रकाश तो होना
ही था जो नही है।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> मानवतावाद</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मिथकीय संसार</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">ईष्वरीय दर्शनन सैद्धान्तिकी
से अलग व्यवहारिकता में राजतंत्र के नियंत्रण में एक वैचारिकी है जिसमें कुछ खास वर्गो
के हित सुरक्षित होते हैं जिनका स्पष्टतः लक्ष्य है सत्ता और अर्थ पर अपना कब्जा</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">उस पर
अपनी भौतिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">दबदबा और ऐष्वर्यता को बरकरार रखना है। जिस तरह की अब मानवाधिकार
अमेरिका के पास है और इस आधार पर ईराक को सबसे बड़ा संकट बताकर उसे तहस-नहस करता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कू्ररता
की चरम सीमाओं को लांघता है</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">लेकिन व्यवहार में तो
ईराक के तेल के कुएं ही हैं। उसी तरह यहां वर्चस्ववादी संस्कृति का मानवतावाद है जो
सैद्धान्तिकी एंव व्यवहारिकी में बिलकुल ही अलग-अलग हैं।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ईश्वरवाद का मामला
वैयक्तिक मामला है इस पर ऊँगली उठाना पूरी तरह गलत होगा। परन्तु वही बात तब संदिग्ध
हो जाती है जब वह तथ्य न होकर और किसी ढंग से आये। उदयप्रकाश जी अपनी आस्था यदि तथ्यात्मक
तौर पर बताना चाहते थे तो एक बार ही ईष्वर पर आस्था जताकर वही बात नहीं कहते। ऐसी स्थिति
में उनकी ईष्वरीय आस्था को स्वाभाविकता के रूप में लिया जा सकता था परन्तु आगे जाकर
प्रष्नों में फिर कहते हैं </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मैं ईष्वर के अब काफी
नजदीक जाना चाहता हूँ”। इस तरह एक से अधिक बार ईश्वर की आस्था पर जोर देने से ऐसा लगता
है कि इस आस्था को दिखाकर वे किसी को खुश करना चाहते हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वैराग्य
लेना चाहते हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> |</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">अपनी आस्था मजबूत करना
चाहते हैं | या ऐसा कर किसी किस्म की कोई प्रतिबद्धता निहितार्थ में दिखाना चाहते हैं।
आखिर इसे किस रूप में</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> ,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">कैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">,</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">क्या
लिया जाए </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">|</span><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> जो विचार</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जो आस्थाएँ</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">जो संस्कृति
राजतंत्र-पूंजीतंत्र के आश्रय में फलीभूत हुई हों वे सर्वहारा की हित संवर्धक हो ही
नहीं सकती। राजतंत्रीय राजाश्रय एवं पूँजीतंत्र में जो चीजें परवान चढ़ती हैं या चढायी
जाती हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">वे मूलतः जनता की होती ही नही हैं ।</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> यह बात तो बराबर
ही आनी चाहिए थी कि उदयप्रकाश द्वारा अगर वामपंथ
के अंतर्विरोध बहुत आक्रमक ढंग से रखे गये हैं तो दक्षिण पंथ के आदर्श </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">चरित्र एवं उसके अंतर्विरोध
भी उसी आक्रामक ढंग से रखे जाने चाहिए जिससे पाठक को सही बातें सही तरीके से समझने
में मदद मिलती। जनता को अपना तंत्र चुनने में</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">समझने में</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">मदद मिलती लेकिन अफसोस
! अंत में केवल इतना ही कि संक्रमण काल</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> </span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">प्रतिबद्धता बदलने</span><span lang="HI"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">निष्ठा प्रदरशित करने
का स्वर्णिम अवसर होता है। </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"> बुद्धिलाल</span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-4240498064988187932015-11-30T05:03:00.001-08:002015-11-30T05:03:12.203-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोहरे से सूरज और धूप की तरफ अग्रसर कवि</span></b><b><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .25in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> -डॉ अजीत प्रियदर्शी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-left: .25in; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiRIpXWOkDTl_CV9pQzH4RNLyBePQ3y15WCVYMrcMGEB9nEj_Kvvq2FC_sYKcIdrDMIJOaBKOihm1jfe4HE0UDGgeIW0fB8e8rsmz42iCB90ro_YbDmttU8za5LsF3jN8ySvgmTcTIAHyo/s1600/img058.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiRIpXWOkDTl_CV9pQzH4RNLyBePQ3y15WCVYMrcMGEB9nEj_Kvvq2FC_sYKcIdrDMIJOaBKOihm1jfe4HE0UDGgeIW0fB8e8rsmz42iCB90ro_YbDmttU8za5LsF3jN8ySvgmTcTIAHyo/s320/img058.jpg" width="286" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूमण्डलीकरण और बाजारवाद के बढ़ते दुष्प्रभावों से भरा यह समय
मनुष्यमात्र के लिए गहरे</span><span style="font-size: 16.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> तनाव</span><span style="font-size: 16.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> दबाव</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निराशा और खीझ से भरा है। कविता के लिए भी समय तनाव</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दबाव</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिरोध और असंतोष
की अभिव्यक्ति के रूप में दिखाई दे रहा है। पक्षधर और प्रतिबद्ध कवि अपने समय तथा समाज
के मनुष्यों की स्थिति</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नियति से मुठभेड़ करते हैं फिर उन्हें बदलने के स्वप्न देखते हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकांक्षा करते हैं
और बदलाव के स्वप्न</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आकांक्षा तथा संकल्प के साथ कविता करते हैं। कविता हमेशा जीवन के सच्चे अनुभवों
से पैदा होती है। सच्चे अनुभवों के अभाव में कविता शब्दों का मधुर संसार मात्र रह जाएगी</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिसमें मार्मिकता और
हृदयस्पर्शिता नहीं होगी। जीवन की खरी व सच्ची अनुभूतियों से लैश कविता में ही विश्वसनीयता
और आत्मीयता का सहज संसार विद्यमान होगा। </span><span style="font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज समकालीन कविता के पाठकों के बीच सुपरिचित नाम नहीं
है। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कोहरा सूरज धूप</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनका पहला काव्य संग्रह है</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो अंजुमन प्रकाशन इलाहाबाद से छपा है। इस संग्रह में कुल साठ कविताएँ संकलित हैं।
संग्रह की अधिकांश कविताएँ आकार-प्रकार में छोटी हैं लेकिन वे अनुभूति व अनुचिंतन से
भरी कविताएँ हैं। इस संग्रह की अधिकांश कविताएँ यथार्थ को पूरी गम्भीरता से परखती हैं
और सच को सच की तरह कहने का प्रयास करती हैं। उनकी कविताएँ मात्र अनुभूतियों</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भावों की अभव्यक्ति
नहीं हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बल्कि उनके विचारों और पक्षधरता का प्रकटीकरण भी है। कवि पाता है कि मनुष्य के
लोभ का विकराल रूप अब प्रकृति का</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदी का ऐसा कृतघ्न दोहन करने लगा है कि नदी की </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धारा ठिठकी सी</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">है। </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धारा ठिठकी सी</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> कविता में कवि रेखांकित करता है मैल से भरी</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहमी</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सिकुडी धारा पर जब प्रातःकालीन सूर्य की किरणें पडती हैं तब- </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजास नहीं फैलातीं/ खो जाती हैं/ स्याह लहरों में</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज की छोटी कविताएँ अधिक भावप्रवण और विचार सघन हैं।
ऐसी कविताओं में मुख्यतः अनुचिंतन या अनुभूति की प्रधानता होती है। छोटी कविताओं को
पढ़कर कवि की भावना के साथ-साथ उनके विचार</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पक्षधरता का स्पष्ट पता चलता है। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विरोध</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता की ये पंक्तियाँ चित्रमयता</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बिम्वमयता और अनुभूतिपरकता के साथ मार्मिक असर छोड़ती हैं- </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वातावरण में घुले नारे/
खण्डर में पैदा हुई अनुगूँज की तरह/ कम्पन पैदा करते हैं/ सर्द हवाएँ/ काँटों की तरह
चुभती हैं/ अँधेरा गहराता जा रहा है</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span lang="HI" style="font-size: 16.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मनुष्य विरोधी सत्ता के </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विरोध</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">में उठे नारे व्यक्ति के मनःमस्तिष्क में कम्पन पैदा करते हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ठीक उसी तरह जिस तरह
सर्द हवाएँ काँटों की तरह चुभती हैं। कवि ने संकेत किया है कि </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अँधेरा गहराता जा रहा
है</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और ऐसे संकटपूर्ण समय में </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विरोध</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">की सार्थकता स्वंय सिद्ध है।</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhyQeCeCGvnBlNsiB4WyW7L6IPGyKzn9AjollZ45kJRuM1OM1czfLLwXfyjg-kBHcKnoGPp09eLQtdXcZfPfhoQjiUS8-QKPLYlvmaCXD6UvrE0Q_Y64vDBZMKz5pe5VBgIqyD1AKBNXXM/s1600/88888888.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhyQeCeCGvnBlNsiB4WyW7L6IPGyKzn9AjollZ45kJRuM1OM1czfLLwXfyjg-kBHcKnoGPp09eLQtdXcZfPfhoQjiUS8-QKPLYlvmaCXD6UvrE0Q_Y64vDBZMKz5pe5VBgIqyD1AKBNXXM/s320/88888888.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वर्तमान समय की सामाजिक-आर्थिक विषमता और उनसे पैदा हुई विसंगति</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विद्रूपता</span><span lang="HI" style="font-size: 16.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और त्रासदी का चित्रण
इस संग्रह की कविताओं में है। वर्तमान के कटु यथार्थ को</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जीवन यथार्थ की विडम्बना
को कवि ने कई बार मार्मिक व्यंग्य के सहारे उकेरा है। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आजाद हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता की कुछ पंक्तियाँ
इसकी गवाह हैं- </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेड़ की फुनगी पर टॅगे/ खजूर/ उसकी परछाई में/
खेलते बच्चे/ सूखे खेत/ कराहती नदी/ बढ़ता बंजर/ लोकतंत्र के गुम्बद के सामने/ खम्बे
पर मुँह लटकाए बल्ब</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span style="font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कई बार तकलीफदेह जीवन दृश्यों को देखकर उनका संवेदनशील मन भावुक
हो जाता है। असरदार चित्रों- बिम्बों के सहारे कवि ने वर्तमान समय के संकटों और संवेदनहीन
सत्ता से उपजी त्रासदी को मार्मिक ढंग से बयान कर दिया है। जीवन संघर्ष की आँच में
तपते-जूझते और भूख से छटपटाते</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दलित </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचपन</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">को देखकर कवि की भावना उमड़ पड़ती है: </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पैसे के लिए हाथ फैलाते ही/ बिखर गया बाल पिण्ड/ सूखे होठों पर/ किसी उम्मीद की
फुसफुसाहट/ आँखों में/ भूख की छटपटाहट/ व्यवस्था के पहियों तले/ दमित बचपन/ बेचैन था
वयस्क हो जाने को</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। यहाँ कवि की कोरी भावुकता ही दर्ज नहीं हुई बल्कि दुखपूर्ण बाह्य जीवन पर उनकी
संवेदननात्मक व मानसिक प्रतिक्रिया भी दर्ज हुई है। मई-जून की प्रचण्ड गर्मीं में जबकि
लोग घरों में दुबके हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कवि देखता है कि- </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक आदमी/ सिर पर ईंटें ढोता/ कहीं पिघला न दे उसे भी/ यह गर्मी/ लेकिन शायद/
उसकी आँतों का तापमान/ बाहर के तापमान से अधिक है</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। </span><span lang="HI" style="font-size: 16.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यहाँ भावना</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवेदना और विचार की
घुलावट है तथा निजी अनुभूति का ताप भी है। तभी तो वे अंतर्जगत में मौजूद </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तीन शब्द</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">से खुद को दहकता हुआ
पाते हैं: आदमी</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पेट</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूख/ जाने कब तक लदे रहेंगे/ मेरे कंधों पर</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span style="font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज असहज यथार्थ से बचते नहीं है बल्कि उससे मुठभेड़ करते
हैं। उनकी कविता यथार्थ से मुठभेड़ की कविता है। वह देखते हैं कि अक्षर</span><span style="font-size: 16.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> शब्द और भाषा का मनमाना
प्रयोग हो रहा है और उन्हें स्वार्थी मठाधीश अपने निजी स्वार्थ पूर्ति का साधन बना
रहें हैं- </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अक्षर रंग बदल रहे हैं/ कथाएँ अर्थ/ नई परिभाषाएँ गढ़ी जा रही हैं/ नए मठ आकार ले
रहें है</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। लेकिन कवि ने यहाँ इशारा तो किया है पर खुलासा नहीं किया है कि ऐसे लोग कौन हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उनकी शक्लें नहीं उभर
पाई हैं यहाँ। उनकी कविता में यथार्थ की चीड़फाड़ कम है। कई बार यथार्थ का सरलीकरण की
प्रवृत्ति कवि में दिखाई देती है। वह यथार्थ की भीतरी तहों को नहीं खोलता: </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ है जो/ कहने से
रह जाता है हर बार</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्द और भाषा की ताकत और कमजोरी का गम्भीर एहसास कवि को है।
वह पाता है कि- </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चीथडों से झाँकते/ शब्द बेचैन हैं</span><span style="font-size: 16.0pt;">“ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता के वर्तमान संकट का अनुभव भी कवि निरंतर करता है। वह पाता है कि </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता कराह रही है/
गली के नुक्कड़ पर पड़ी/ तेज रफ्तार जिंदगी/ रौंदकर चली गई उसे</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। लेकिन जिंदगी में
</span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उम्मीद का दामन मजबूती
से थामने वाला कवि</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता के प्रति भी नाउम्मीद नहीं है। लेकिन </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अँधेरे</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> को </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उजाला</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहना सच्चाई से मुकर
जाना है। यह बात वह जानता है इसीलिए वह सच्चाई बयान करना चाहता है</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिससे जीवन और कविता
में दूरी न पैदा हो जाए। उसकी स्वीकोक्ति है: </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अब</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं चाहता हूँ/ लिखूँ </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लालटेन</span><span style="font-size: 16.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">/ लेकिन लिखने के लिए/ खुद लालटेन होना होगा/ पर मैं तो अँधेरे में हूँ/ पिघलता
अँधेरा</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span lang="HI" style="font-size: 16.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस संग्रह में एक कविता है- </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उम्मीद</span><span style="font-size: 16.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। इस कविता की पंक्तियाँ हैं- </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हालांकि अँधेरे में हूँ/ लेकिन कुछ रोशनी आ रही है मुझ तक/ सुबह होने को है</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। ऐसी ही एक कविता
है </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आस</span><span style="font-size: 16.0pt;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। जिंदगी के रास्ते में गहराते कोहरे के बीच चलना है। कवि यह तय कर चुका है क्योंकि
जीवन संघर्ष में वह देख चुका है कि </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पत्तों के ढेर के नीचे/ चीटियाँ रास्ता ढूँढ रही हैं</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज की कविता जीवन के जीवंत संघर्षों और कार्य-व्यापारों
से संयुक्त है। उनकी कविता आसपास के जीवन और घर परिवारों से जुड़ी हुई है। उनकी कविता
में आत्मपरकता के अंतर्गत वैयक्तिक अनुभूतियों का जीवन संसार मौजूद है। उसके दुख- शोक
में विश्व-व्यथा का बीज मौजूद है। विश्व-व्यथा में कवि के निजी दुख-शोक की अनुभूतियों
की छाप है। उनके यहाँ आत्मीयतापूर्ण पारिवारिक जीवन के स्नेह-माधुप और जीवन-संघर्ष
के विविध रंग मौजूद हैं। वे कई कविताओं में पारिवारिक कर्तव्याभिमुख भावनाओं और दाम्पत्य
प्रेम की भावनाओं की अभिव्यक्ति करते हैं। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी आँखों में</span><span style="font-size: 16.0pt;">’, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारा स्पर्श</span><span style="font-size: 16.0pt;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विछोह</span><span style="font-size: 16.0pt;">(1,2) </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसी कविताओं में दाम्पत्य प्रेम और लगाव की अभिव्यक्ति हुई है। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारी आँखों में</span><span style="font-size: 16.0pt;">’, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता की ये पंक्तियाँ
सघन दाम्पत्य प्रेम की साक्षी हैं: </span><span style="font-size: 16.0pt;">”</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम हमेशा ही/ एक उम्मीद थी/ मैं ही आँख मूँदे रहा/ अपने सपनों से/ जो हमेशा
तैरते रहे/ तुम्हारी आँखों में</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">। </span><span style="font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज भी कविता में गाँव और गाँव के लोगों</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अम्मा</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बचपन के मित्र तथा
सुख-दुख की अर्धागिनी की आत्मीय और जीवंत उपस्थिति है। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अपना गाँव</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में वे स्मृतियों
में जीवंत गाँव को याद करते हैं। वे याद करते हैं गाँव के बाग</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नदी</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथपुइया रोटी पर नून-तेल
से चुपड़कर खिलाने वाली बड़ी अम्मा और गुल्ली डण्डे के खेल को। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मित्र के नाम</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में मित्र के
लिए हमेशा तत्पर हृदय की मार्मिक अभिव्यक्ति है। बचपन के मित्र से बहुत दिनों बाद मिलने
और उसके साथ होने वाले आत्मीय संवाद व आत्मीयता की संवेदनशील अभिव्यक्ति </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहुत दिन बाद आए</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में हुई है।
आत्मीय बातचीत की शैली में गाँव-घर-खेत और गाँव के लोगों के बारे में बताने वाली इस कविता की </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहजता</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पुरअसर है। यह कविता
पर्याप्त दिलचस्प और पठनीय है।</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज की कविताओं में उनकी धार्मिक आस्था</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाग्यवाद और धार्मिक
मिथकों-चरित्रों की अभिव्यक्ति हुई है। </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माँ शब्द दो</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">’</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> कविता में वे कहते हैं </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जन्मा अजन्मा के भेद
से परे एक सत्य माँ!</span><span style="font-size: 16.0pt;">“ ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रातः</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में प्रातःकाल के वर्णन में </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अक्षत</span><span style="font-size: 16.0pt;">, ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुमकुम</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे शब्दों का इस्तेमाल एक धार्मिक वातावरण खड़ा करता है। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धारा ठिठकी सी</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में वे मैली
गंगा से कहलाते हैं- </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हे भागीरथ</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ ! </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम मुझे कहाँ ले आए</span><span style="font-size: 16.0pt;">?’ ‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस पार</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में वे अदृश्य रहस्थ के प्रति जिज्ञासा की अभिव्यक्ति करते हैं और मिथकीय
पात्र </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गरूण</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भी अवतारणा करते हैं। </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं क्या हूँ</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में जगत और आत्म के प्रति अदृश्य</span><span style="font-size: 16.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अज्ञात के प्रति जिज्ञासा भाव में उनकी आध्यात्मिक भावना का दर्शन होला है। वर्तमाल
जीवन के संकट को मिथक व मिथकीय पात्रों और मिथकीय प्रतीकों द्वारा अभिव्यक्त करने की
काव्य प्रवृत्ति </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">राम तुम कहाँ हो</span><span style="font-size: 16.0pt;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कविता में बखूबी देखी जा सकती है। जिंदगी कविता में भाग्यवाद की अभिव्यक्ति यों
हुई है: </span><span style="font-size: 16.0pt;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिंदगी हर बार/ दूर छिटक जाती है/ हर बार ढूँढता हूँ/ उसे फिर से/ हाथ की
लकीरों में</span><span style="font-size: 16.0pt;">“</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">।</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बृजेश नीरज की कविता का गठन अनुभूति</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संवेदना और विचारों
के उचित सामंजस्य से मानसिक प्रक्रिया में होता हैं। उनकी कविता में उनकी सफगोई और
संवेदनशील मन की अभिव्यक्ति हुई है। उनकी कविता में बिम्बों</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मिथकों व प्रतीकों
का इस्तेमाल हुआ है</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं सटीक और सृजनात्मक तो कहीं लापरवाहीपूर्वक। कविताओं में व्यतिरेक या तार्किक
अन्विति का अभाव</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुभूति की सरलता/ सपाटता/ और एकरेखीय</span><span style="font-size: 16.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुभूतियों का सरलीकरण</span><span style="font-size: 16.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धनीभूत भावना का बिखराव</span><span style="font-size: 16.0pt;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">निपट गद्यात्मकता</span><span style="font-size: 16.0pt;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> अतिभावुकता (सेंटिमेंटलिज्म)</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विवरणात्मकता आदि के कारण कविता और अभिव्यक्ति प्रभावहीन भी हुई है। इन कमियों
के बावजूद उनकी कविता में बोलचाल की भाषा</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिलचस्प बयान</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अनुभूति की सच्चाई</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भाषिक ऐन्द्रिकता</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आत्मीयता</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सहजता और भाववेग वर्तमान समय के संकटों को लेकर चिंता और प्रतिबद्धता</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">विचारों की साफगोई
आदि के कारण कई कविताएँ और कवितांश बड़े मार्मिक और प्रभावपूर्ण बन गए हैं। उनकी काव्य
भाषा मध्यवर्ग के जीवन-व्यवहार की भाषा है। उनकी कविता एक तरह से संवाद कायम करती है</span><span style="font-size: 16.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कभी स्वंय से कभी अन्यों
से। कुल मिलाकर कहा जा सकता है कि वे एक संभावनाशील कवि हैं, काव्यक्षमता से परिपूर्ण
हैं। आशा है कि आने वाले समय में वे एक महत्वपूर्ण कवि के रूप में निखरकर सामने आएँगे।
</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgIZiqb8x4d5m-84PgiMRjWvLyv8-3ofq8-gKtnf2yNbSwq3EnYmh10fBluOAYW1jxwU1XHDLw0U-wBSvik5fnvson4AzGXo_YzMOpMcEBeCuobtjKecgfXVZvzf3vmrzYlmc6eCteaHjY/s1600/6666666.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgIZiqb8x4d5m-84PgiMRjWvLyv8-3ofq8-gKtnf2yNbSwq3EnYmh10fBluOAYW1jxwU1XHDLw0U-wBSvik5fnvson4AzGXo_YzMOpMcEBeCuobtjKecgfXVZvzf3vmrzYlmc6eCteaHjY/s320/6666666.jpg" width="320" /></a></div>
<span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in; mso-list: l0 level1 lfo1; tab-stops: list .5in; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Mangal;">-<span style="font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असिस्टेंट
प्रोफ़ेसर, हिन्दी विभाग, डी.ए.वी. पी.जी. कॉलेज, लखनऊ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .25in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ई-मेल- </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;">priyadarshiajit7@gmail.com</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";"> </span><span style="font-size: 16.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-35916588469550930852015-11-15T06:23:00.001-08:002015-11-15T06:23:32.533-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">प्रदुम्न कुमार सिंह जनवादी लेखक संघ बाँदा के पदाधिकारी व
युवा कवि हैं उन्होंने हिमतरु के नए अंक पर संक्षिप्त समीक्षा लिखी है जो गणेश
युवा कवि गणेश गनी की कविताओं पर एक संवेदनशील पाठक की प्रतिक्रिया है | इस अंक
में प्रकाशित गनी की कविताओं पर प्रदुम्न सिंह अपना अभिमत देने के साथ साथ गनी के
व्यक्तित्व का भी मूल्यांकन करतें है आइये आज लोकविमर्श में पढतें है पाठकीय प्रतिक्रिया
-----</span><span style="line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 10.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj7WLbnNpDA_eD04qi2jaSjnQc6XSom7H9Eg-A5asqDepkH4O0yQqtfW_MQBnu1oFaCU3atxb2sqEt_c7kQ5BPrKUb9DCmj76rG4FxWEdmCA5ErGLLb4dXmU5BfkhDtwJXrHDUqPYDXNu4/s1600/222222222222222222222222222222222222.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj7WLbnNpDA_eD04qi2jaSjnQc6XSom7H9Eg-A5asqDepkH4O0yQqtfW_MQBnu1oFaCU3atxb2sqEt_c7kQ5BPrKUb9DCmj76rG4FxWEdmCA5ErGLLb4dXmU5BfkhDtwJXrHDUqPYDXNu4/s320/222222222222222222222222222222222222.jpg" width="234" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"><br /></span></div>
<h1>
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.5pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 14.0pt; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 24.0pt; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">हिमतरु का नया अंक
और गणेश गनी <o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">आज हिमतरु अक्टूबर२०१५ का अंक पढ़ा और पढ़कर लगा कि गणेश गनी निश्चित
रूप से सशक्त हस्ताक्षर है | कविता जीवन का आत्म का संगीत जिसमे अपनी जमीन और अपने
परिवेश के प्रति कवि में चाहत होती है गनी
जी ने अपनी कविताओं में इस चाहत के तत्व को खोजने का प्रयास किया है जिसे अक्सर लोग अनदेखा
करते जा रहे है, | प्रेम वह तत्व है जिससे दुनिया की हर अमूल्य वस्तु क्रय की जा
सकती है और यह ही वह तत्व है जो हमेशा से काव्य का तत्व रहा है |इसके बिना कविता
की कल्पना कोरी बकवास ही होगी अपनी | अपनी जमीन का प्रेम ही कवि को प्रतिरोध की और
ले जाता है | जिस प्रकार कर्कश आवाज भी
साज और बाज की संगति पाकर सुरीली धुन में परिवर्तित हो नए भावों की प्रसवनी हो
जाती है | प्रकार कविता भी भावों की संगति पा कविता बन जाती है | हम उस समय तक
उसको तवज्जो नही देते जब तक दूसरे उसकी सराहना नही करने लगते जैसा कि स्वयं गनी जी
ने अपने आलेख में स्वीकार किया है | जब वे कविताएं लिखते थे तब उन्हें उनके अच्छे
होने का एहसास भी नही होता था लेकिन जैसे ही पंजाब विश्वविद्यालय की वार्षिक
पत्रिका </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कैम्पस रिपोर्टर </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">में छपी और सराही गयी तो उनके हौसलों के मानो पंख
लग गए लेकिन कहते हैं न कि जब “खुसी एकाएक मिल जाती है तो कुछ सूझता नही है न ही
समझ में ही आता है क्या किया जाय क्या नही किया जाय” | </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">गनी जी
भी न चाहकर भी कुछ इसी तरह की उहापोह की स्थिति में कुछ समय के लिए उलझ गए लेकिन
अंतस की आवाज को आखिर कब तक दबाया जा सकता था | शीघ्र ही उत्तिष्ठ जाग्रत प्राप्य
वरान्निबोधत के सिद्धांत के अनुसार उनका विकसन होना प्रारम्भ हुआ और साहित्य
सर्जना की मुस्कुराती आवाज का जादू उन्हें अपनी ओर आकर्षित करता चला गया और गणेश
गनी उसके मोह पाश में अपने को बांधते चले गए | इस दौरान उनके मन ने जो स्वीकार
किया उसको उन्होंने लिपिबद्ध करते हुये साहित्य की गलियों में अपना सफ़र प्रारंभ
किया | स्वछन्द लिखना और किसी धारा में बंधकर लिखना दोनों अलग अलग बाते हैं |</span></div>
<div class="MsoNormal">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQRXuNqzFU6CukVeJ3AnwCS0PTg1Xgnq90XLywcjKVZkd9bOFQ2w8MkWYiKfzUHB_Q6MrYT0Aa6TcE3RwVyK2CGeCny9xPnjwQYrvH8f8Y_5641mLX_-i9xXlR0QlZ0LHl_37kBpWQM5Y/s1600/HHHHHHHHHHHHHHHHHHHH.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQRXuNqzFU6CukVeJ3AnwCS0PTg1Xgnq90XLywcjKVZkd9bOFQ2w8MkWYiKfzUHB_Q6MrYT0Aa6TcE3RwVyK2CGeCny9xPnjwQYrvH8f8Y_5641mLX_-i9xXlR0QlZ0LHl_37kBpWQM5Y/s1600/HHHHHHHHHHHHHHHHHHHH.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">लिख तो
कोई भी सकता है लेकिन प्रतिबद्धता के साथ लिखना कठिन कार्य है और यह तब और कठिन
साबित होता है जब भौतिकता अपनी चकाचौंध की चमक की छटा सर्वत्र विखेर रही हो | ऐसे
ही समय में हिमतरू के माध्यम से </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 11.0pt; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">निरंजन देव </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">के संपर्क ने मानो उन्हें कुंदन बनने की
ओर अग्रेषित कर दिया और अब वे साहित्य के क्षेत्र में लोकधर्मिता की डोर थाम रचनाकर्म
करने को उद्यत हुये | और उसी को थाम वे
लगातार रचना कर्म में लगे हुये हैं | उनकी कविताओं में गजब का प्रतिरोध देखने को
मिलता है |</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">दरिया के पार</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ऊंची चट्टान पर बैठा
वक्त </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">जो कर रहा था इंतज़ार
</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उसे जल्दी है उस पार
आने की </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">उसे मालूम हो चुका
है</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कि बैल उपवास पर है </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">और दीवार पर टंगा
जूंआ </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">बैलों के गले लगाकर </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">खीचना चाहता है हल
,,,, </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">यहाँ पर दरिया के उस पार की संकल्पना एक सकारात्मक संभावना की खोज है
और सर्वदा नवीन अभिव्यंजना है जो पीड़ा के संत्रास से मुक्ति की छटपटाहट को दर्शाती
है | यद्यप बैल और जुए का सम्बन्ध अनादिकाल से चला आ रहा है लेकिन कवि की
अबिभावाना उसमे एक नये आयाम को जन्म देने वाली है |जो आज के पूंजीवादी समय की की
सच्छी से रूबरू कराता है कि किस प्रकार पूंजीवादी शक्तियाँ निर्बलों शोषितों एवं
प्रकृति की मार से लगभग पूरी तरह से तवाह हो चुके कृषक के शोषण की ओर भी इशारा है
किस प्रकार सत्ता से संथ गाँठ कर शोषण के नित्य नूतन रूप अख्तियार कर रहा है और
अपनी मोहक चमक में अपने शोषण के ओजोन को छुपा लेता है | युवा आलोचक उमाशंकर सिंह
परमार ने और अजित प्रियदर्शी जी ने अपने आलेखों में इस बात का जिक्र किया है |
उमाशंकर सिंह ने युवा कवि को प्रतिरोध का कवि कह डाला है तो अजित प्रियदर्शी ने
भाषा और बिम्बों को लेकर कई गंभीर बातें की हैं | गनी जी ने अपने वक्तव्य में अपनी
रचनाधर्मिता का संकेत दिया है अपने संघर्षों का भी विवरण दिया है | गणेश गनी ने
चुनौतीपूर्ण समय में चुनौतियों को ही अपना हमसफ़र बना आगे बढ़ने लगे और देखते ही
देखते वे एक सशक्त हस्ताक्षर के रूप में उभर कर हमारे सामने उपस्थित हुये | इस
दौरान हुये परिवर्तनों में उन्होंने कभी पीछे मुड़कर नही देखा और अपने उद्देश्य को लेकर निरंतर गतिमान रहे | उनका काव्य संसार
निखरता चला गया और उनकी कविताएं विभिन्न पत्रिकाओं का अलंकरण बनाती और ब्लागों में
स्थापित होती गयी आज गणेश गनी एक चर्चित नाम के रूप में हमारे सामने है इसी दौरान
हिमतरु ने उन्हें एक गुरुतर भार दिया जो दिखता तो सहज है लेकिन है कठिन वह हिमतरू
के दो साहित्यिक अंको के संपादकत्व का गणेश गनी ने इस कार्य को एक चुनौती के रूप
में लिया और जिसका परिणाम आपके समक्ष है | </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt;">गनी
ने अपनी कविता में मिथकों , परम्पराओं ,
जन संवेदनाओं को प्रयोग किया है उन्होंने
इन उपागमो का सामाजिक ढाँचे की यथार्थ संरचना का सही दस्तावेज बना दिया है | ये
कवितायें व्यवस्था विरोधी हैं और काव्य के अभिजात्य मानको का खंडन भी करती हैं |
उनमें उत्तेजना की वह मात्रा नही है जो अक्सर ढूंस दी जाती है उतनी ही मात्रा है
जो जन को आकर्षित करके समय के बदलते तेवरों को व्यंजित कर सके |</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">इन दिनों </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> यह हवा
का टुकड़ा </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> धीरे
धीरे बदल रहा है</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> हरे
पौधों में </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> रंग
विरंगी तितलियों में </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> किताब
के पन्नों में छिपी </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> रहस्यमयी
कहानियों में </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ठहरा
हुआ वक्त <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> अब पीठ
सीधी कर </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> फिर से
चलने लगा है </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> हवा की
नमीआँखों से बह रही है </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> समुद्र को नमक मिला </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> और समय
को नमी </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> किसी
का कर्ज उतर गया </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> और कोई ऋणी हो गया </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> हवा और समय का यह सोचना </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> सरासर गलत हो सकता है | <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उनकी कविता में जीवन</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की उपस्थिति है वर्गीय वर्चस्व मे उलझे हुए
मानव की उपस्थिति है । उनकी कविता में बदलाव ग्रस्त समाज व पारिवारिक मूल्यों में
हुए विघटन से त्रस्त आम जीवन की त्रासद जटिलताओं की गहरी पडताल है। हमारे समय का
यथार्थ भीषण और रुग्ण है इसलिए इसका बोध मानवीयता से विगलित दिखाई देता है गनी की कविताओं का केन्द्र मनुष्य है इसलिए समस्याओं
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अत्याचारों </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जैसे वाजिब सवालों को लेकर उनकी कविता
अमूर्त संवेदन की भावुक परिणिति में जाकर ढह नही जातीं बल्कि इकहरे निष्कर्षों की
स्थापना से बचती हुई आम जन जीवन की वास्तविक कहानी कहने की कोशिश करतीं हैं
वास्तविक कहानी के लिए वास्तविक भाषा का प्रयोग यथार्थ बोध को गति प्रदत्त कर देता
है कविता प्रयुक्त लोकरूढ शब्दों का प्रयोग उन्हे आज भाषागत मिथ्या फैशनपरस्ती से
पृथक करके जनसंवेद कविता की जमीनी रीति से जोड देता है ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हिमतारु के इस
अंक में किशन श्रीमान का आलेख हिंदी के विकास में पत्रकारिता का योगदान हिंदी
पत्रिकाओं के विकास का संक्षिप्त लेखा जोखा पेश कर देता है | सत्यपाल सहगल ने अपने
आलेख के माध्यम से कविता पर उत्पन्न नए संकटों की बात की है | जयदेव विद्रोही ने
गनी की कविताओं की स्थानीयता को रेखांकित किया है हंसराज भारती ने अपने आलेख में
पहाड़ी जीवन और कविता की आपसी संगति को रेखांकित किया है | राहुल देव और अविनाश
मिश्रा ने गनी जी के व्यक्तित्व और कृतित्व को भली भाँती रेखांकित किया है | सब
कुल मिलाकर हिमतरु का </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> यह अंक गनी जी की महत्वपूर्ण
कविताओं व उनकी कविताओं की विषय वस्तु को समझने के लिए बेहतरीन हैं | पठनीय है |
अच्छी कवितायें पढवाने के लिए गनी भाई और हिमतरु को धन्यवाद | </span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhO5SPTJ1kVwRQQGVP8jkJRJgsB5dLKmstkx-60SfY44xqI5uz_ZA2oI5-vy5Am5sisbRuYa7dahn24IpsssJ1Qz-Y1XlUk6ZXkKbychIRJsD9zSX_cjY-g4IwJoPAivWJP6z6H9yzN3ns/s1600/pradummna.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhO5SPTJ1kVwRQQGVP8jkJRJgsB5dLKmstkx-60SfY44xqI5uz_ZA2oI5-vy5Am5sisbRuYa7dahn24IpsssJ1Qz-Y1XlUk6ZXkKbychIRJsD9zSX_cjY-g4IwJoPAivWJP6z6H9yzN3ns/s1600/pradummna.jpg" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> प्रदुम्न कुमार सिंह </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> जनवादी
लेखक संघ बाँदा </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> मो0-९४५०२२८२४४
</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";">
</span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-size: 11.0pt; mso-ascii-font-family: "Kruti Dev 011"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Kruti Dev 011";"><br /></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-64361151581108392522015-11-10T03:14:00.001-08:002015-11-10T03:14:03.070-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt;">रश्मि
भारद्वाज की कवितायें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 9.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">इधर कुछ समय से युवा कवियित्री रश्मि भारद्वाज की
कविताओं ने सबका ध्यान आकृष्ट किया है । तमाम समकालीन पत्रिकाओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">,<span lang="HI">व ब्लागों में लगातार छपती रही हैं जिससे उनकी
कविता पर विचार भी हुए हैं ।खाश बात ये है कि रश्मि की कविता स्त्री विमर्श के बने
बनाए खांचे मे अटकर नही चलतीं आंशिक बाएं ही रहती है जिससे कारण वैचिरिक</span>
<span lang="HI">असन्तोष और मूल्यहीनता के खिलाफ अस्वीकार का स्वर तमाम बुर्जुवा
सन्दर्भों के खोखलेपन का एहसास करा देता है । मृत मान्यताओं द्वारा हर दिन टूटकर
बिखरती स्त्री की अन्तर्दशा व आत्मपीडन की भंगिमाएं आज के लेखन मे आम है । पर निजी
वैचारिक संरचनाओं के कारण</span> <span lang="HI">रश्मि मे ये स्थितियां बदलते
मानवीय सम्बन्धों की विक्षुब्ध अभिव्यक्ति बन गयी हैं । आज की एकान्तिक कटी हुई
जिन्दगी व सामाजिक विभेदों मे फँसकर घुटती अस्मिताओं का सवाल नवीन सौन्दर्य बोध व
नवीन भाषा की मांग करता है रौमैन्टिक भावुकता के दिन अब नही रहे अब यथार्थवादी
बौद्दिकता </span>, <span lang="HI">खरापन बेहद जरूरी है । जिसे रश्मि की कविता मे
देखा जा रहा है । रश्मि को पढना जैसे अपने परिवेश झटपटा रहे आम जीवन की पढना है
कविता अपने निजी अर्थसंकेतों द्वारा तनाव और विक्षुब्धता को भी संवादी नाटकीयता से
भर देती है इसे कला कह लीजिए या </span>'<span lang="HI">लोक</span>' <span lang="HI">से
लिए गये शब्दों की विस्तारपूर्ण मुद्राएं । भाषा की साझेदारी अर्थविस्तार की तमाम
संभावनाएं उत्पन्न कर देती है । रश्मि की कविताई पर वरिष्ठ आलोचक गणेश पांडेय जी
का अभिमत मुझे याद आ रहा है </span>' <span lang="HI">रश्मि भारद्वाज नया नाम तो है
पर रश्मि के पास कविता का शऊर अधिक है । रश्मि अपनी पीढी में कला के मामले मे सबसे
आगे दिखती है । उसे पता है कि भाषा के गैस चूल्हे की आंच कब और कितनी तेज करना है</span>'
(<span lang="HI">यात्रा </span>10) <span lang="HI">रश्मि भारद्वाज ने लोकविमर्श के
लिए कुछ कविताएं भेजी थी जिन्हे आज प्रकाशित कर रहा हूं । आईए पढते हैं ।चित्र</span>
<span lang="HI">कुँवर रवीन्द्र जी के हैं</span> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hhHWMb2Nn9Xlm8_nzmiB4XkQkioFbo0daWrUm7vZretRmaRH4tz9ooPC4vYL36PyYXAvAk_zWX61tPAUdKKs901zh9chrltS9gfyXZ63zxQGte5_A5-rWVh4BgU9P6kQyDYqmi1lmsk/s1600/oooooooooooooooooooooooooooo.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hhHWMb2Nn9Xlm8_nzmiB4XkQkioFbo0daWrUm7vZretRmaRH4tz9ooPC4vYL36PyYXAvAk_zWX61tPAUdKKs901zh9chrltS9gfyXZ63zxQGte5_A5-rWVh4BgU9P6kQyDYqmi1lmsk/s1600/oooooooooooooooooooooooooooo.jpg" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">१ जब बहुत कुछ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <span lang="HI">बहुत कुछ हो आस पास</span><br />
<span lang="HI">जिसका बदलना हो जरूरी</span><br />
<span lang="HI">और जानते हैं आप</span><br />
<span lang="HI">कि नहीं बदला जा सकता कुछ भी</span><br />
<span lang="HI">तो उपजती है कविता</span><br />
<span lang="HI">हताशा है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">जब दफ़न करना पड़े हर प्रश्न</span><br />
<span lang="HI">और सन्नाटे बुनने लगें उत्तर</span><br />
<span lang="HI">घायल करने लगे ख़ुद को</span><br />
<span lang="HI">अपना ही मौन</span><br />
<span lang="HI">तो लिखी जाती है कविता</span><br />
<span lang="HI">सवाल है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">जब किश्त दर किश्त</span><br />
<span lang="HI">जीवन करता रहे साजिशें</span><br />
<span lang="HI">और टूटती जाए उसे सहेजे रखने की हिम्मत</span><br />
<span lang="HI">तो बनती है कविता</span><br />
<span lang="HI">उम्मीद है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">कविता उस छीजती समय की रस्सी पर</span><br />
<span lang="HI">पैर जमाए रखने की है कोशिश</span><br />
<span lang="HI">जिसके एक और अंत है</span><br />
<span lang="HI">तो दूसरी ओर हार</span><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhi0_W-a6g9mduinJZSpza5iioshSq7HeTDWk9jhWIAc8iEgSL3zr9zkW9WcdAyNjW30Z9IM0xEbCD6vA32t3aUkb2n-eLG1yIrn1VKOh528e2ybAmFjak_NUk0Kon9TO7tlHf-7eWUbGw/s1600/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhi0_W-a6g9mduinJZSpza5iioshSq7HeTDWk9jhWIAc8iEgSL3zr9zkW9WcdAyNjW30Z9IM0xEbCD6vA32t3aUkb2n-eLG1yIrn1VKOh528e2ybAmFjak_NUk0Kon9TO7tlHf-7eWUbGw/s320/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="299" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">२<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">हमें गढ़ते हैं वो </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह कहते हैं कि नाक की सीध में चलते रहो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यही है रास्ता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दाएँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">-<span lang="HI">बाएँ देखना <span dir="RTL">गुस्ताखी है </span></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और रुकना समय की बरबादी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बस चलते रहो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और हो सके तो मूँद लो अपनी आँखें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंद कर लो अपने कान </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मत करो प्रश्न </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि हम चल चुके हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> बस यही है रास्ता <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस रास्ते पर बिना थके</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> अनवरत चलते जाने के
लिए</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होने गढ़े हैं कई सूत्र वाक्य </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो हमारी डूबती आँखों की चमक और</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भटकते कदमों की थकान को थाम सके<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस रास्ते पर ठीक ठीक चलते जाने के लिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होने उधार दी हैं हमें अपनी जुबान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> अपनी आँखें</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपने कान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> पैर और बाकी सभी आवश्यक अंग</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ताकि हम बोले तो उनकी बोली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देखे बस उतना जितना उन्हें जरूरी लगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और सुने वही जितना सुनना हमें रास्ते पर बनाए रखे<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह बात दीगर है कि </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उधार की जुबान से बोला नहीं जाता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सिर्फ हकलाया जाता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ठीक वैसे ही जैसे किसी और के बताए रास्ते पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चला या दौड़ा नहीं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> सिर्फ रेंगा जाता है</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और अपनी आँखें बंद कर लेने का सीधा अर्थ होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंद कर देना अपनी आत्मा के कपाट<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और यह सब करके हम पहुँच पाएँ वहाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि जहाँ तक पहुँच पाएँ हैं वो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अब यह कौन पूछे कि </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कहीं पहुँचने का अर्थ क्या वहीं होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो तय किया है उन्होने <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR-TFM5uaTVjoDcGv3CRMCDacXITNqOAOEAfnhXXsjAOGvt1pzKRMk1SwDesYx1Gaf76XJXwTGALEOUCYYpessYFZl_XsZBvaRvzXwsaEM8_ZjBJmEyMkdFnf9MFFVB4Nck7Nu8yzrIyA/s1600/IMG_376045309534427.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR-TFM5uaTVjoDcGv3CRMCDacXITNqOAOEAfnhXXsjAOGvt1pzKRMk1SwDesYx1Gaf76XJXwTGALEOUCYYpessYFZl_XsZBvaRvzXwsaEM8_ZjBJmEyMkdFnf9MFFVB4Nck7Nu8yzrIyA/s320/IMG_376045309534427.jpeg" width="201" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">३<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">सीमा</span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;">,</span><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"> तुम्हें सलाम </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भोर के अंतिम तारे के आंखे मूंदने से पहले ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह जिंदा कर देती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">आँगन में पड़े अलसाए चूल्हे को</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी हड्डियों का ईंधन बनाकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> उलीचती है ढेर सारा
पसीना</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तब धधकती है चूल्हे में आग और ठंडी हो पाती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चार नन्हें मासूमों और दो बूढ़ी ठठरियों के पेट की जलन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सम्पन्न देश के मानचित्र से ओझल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक फटेहाल गाँव में रहती है सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पति के नाम की वैशाखियाँ कभी नहीं पहनी उसने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जानती वह सप्तपदी के मंत्रों का अर्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">फिर भी परदेश कमाने गए पति की जगह खड़ी है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बनकर उसके परिवार का आधार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बैल की तरह महाजन के खेत में अपना शरीर जोतती</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जानती थकना</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> रुकना या रोना</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जानती है तो बस चलना</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> बिना रुके</span>, <span lang="HI">बस चलते रहना</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हर साल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">महाजन की रकम चुकाने आया पति</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भले ही नहीं कर पाता काबू ब्याज की जानलेवा अमरबेल को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन कर जाता है अपनी मर्दानगी का सुबूत पक्का</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">डाल कर उसकी गोद में पीठ से चिपका एक और पेट</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तब भी नहीं रुकती सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक दिन के जाये को सास की गोद में लिटा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह निकल जाती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">कुछ और रोटियों की तलाश में </span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तेल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">–<span lang="HI">साबुन विहीन</span>, <span lang="HI">चीथरों में लिपटा
शरीर</span>,<span lang="HI"> सूखा चेहरा</span>, <span lang="HI">रूखे केश</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीमा नहीं जानती शृंगार की भाषा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बेमानी है उसके लिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">पेट के अलावा कोई और भूख</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन फिर भी जानती है वह</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब तक गरम गोश्त की महक रहेगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रात के पिछले पहर बजती रहेगी सांकलें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और वह मुस्कुराएगी छप्पर में खोंसे अपने हँसिये को देखकर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नई रोशनी से दूर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">भारी भरकम शब्दों से बने कृत्रिम
विमर्शों से दूर</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शाम ढले अपने बच्चों को सीने से लिपटाए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> तारों की छाँव में</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुकून की नींद सोती है सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्योंकि उसे नहीं है भ्रम</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> कल का सवेरा लाएगा
कोई बड़ा बदलाव</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसे नहीं है इंतज़ार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> एक दिन वह ले पाएगी मुक्ति की
सांस</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्योंकि नहीं है उसे बैचनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> काट दे वह अपने जीवन
की बेड़ियाँ </span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह नहीं जानती समानता के अर्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">स्वतन्त्रता के मायने
</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस सारी आपा धापी से परे वह अकेले ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खींच रही है अपने परिवार की गाड़ी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">अपने एक ही पहिये के
सहारे </span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI"><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सम्पन्न देश के एक फटेहाल गाँव में रह रही सीमा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अनजाने में ही रच रही है स्त्री<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>- विमर्श की एक सशक्त परिभाषा</span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बिना बुलंद किए कोई भी नारा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बिना थमाए अपने अधिकारों की फेहरिश्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी और के हाथों में</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीमा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">तुम्हें मेरा सलाम </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्या तुम दे सकती हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हम तथाकथित स्वतंत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">शिक्षित औरतों को</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी आधी हिम्मत भी उधार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">?<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5tEF6q9AXCzNiE3nbHqhrukFSIs95vSxJX2mFzAw3_gkI4RF4xLXSJ-lHtTaCpu_pgipigWQU2lEjHT5RZcUN87HDF2M24vC5USDRFwTulCD2h-Rdv0ycVygs8brc_CvkN1aeOREZGkA/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5tEF6q9AXCzNiE3nbHqhrukFSIs95vSxJX2mFzAw3_gkI4RF4xLXSJ-lHtTaCpu_pgipigWQU2lEjHT5RZcUN87HDF2M24vC5USDRFwTulCD2h-Rdv0ycVygs8brc_CvkN1aeOREZGkA/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">४<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">देवी </span></b><span style="font-size: 26.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दशमी की अंधियारी रात को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उठती थी देवी की सवारी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दुर्गा अस्थान से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नौ दिनों की निरंतर पूजा अर्चना के बाद </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ढम ढम बज उठते थे ढ़ोल </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चीरते दूर तक फैले सन्नाटे को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विशाल प्रतिमा चौधरी के उदार राजकोष से निर्मित </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चुंधियाती थी आँखें अपने दिव्य सौन्दर्य से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">माहिषासुर मर्दिनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लाल आँखों वाली माँ</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भय और श्रद्धा से झुके सिर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जल में प्रवाहित होने से पहले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अंतिम विदा कहने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खोईंछे में दूभी- धान भरने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आती थी अपनी सवारी के साथ चौधरी की हवेली पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">घूँघट में रहने वाली चिंतामनपुर वाली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आम औरत नहीं थी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो मुँह उठाए देख आती हैं मेला-ठेला </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खा आती हैं जलेबी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> और भर आती है कलाइयाँ दर्जन भर
चूड़ियों से</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह प्रतिष्ठापित थीं चौधरी की हवेली में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसके भार से लदी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> झुकी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वाक्य पूरा होने से पहले देख लेती थी कनखियों से चौधरी का चेहरा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पढ़ लेती थीं कि स्वीकृति के चिन्ह हैं या नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उस एक रात वह भी बन जाती थीं देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुल उठते थे चटाक- चटाक सभी देहबंध </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुले केश</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लाल नेत्र अंगारों से दहकते </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जैसे अब तक हृदय में समेट रखी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सभी कामनाओं को एक साथ धधका दिया हो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसके अंगारे चमक रहें हों आँखों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दह –दह </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देखो मत</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> जल जाओगे </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सिर झुका बैठ जाता था सारा घर
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चरणों पर लोट रहे होते चौधरी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा माँ ! क्षमा ! </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुझ नराधम को दे दो क्षमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि तुम्हें मैं नहीं दे सका संतान </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और बांझ कही जाती हो तुम </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि विवाह के दस सालों बाद भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जान पायी तुम देह सुख </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि जड़ दिया तुम्हें तालों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जहां हवा भी नहीं आती मुझसे पूछे बिना </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चट चट चटाक पड़ती रहती थी लातें- थप्पड़ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और भाव विहल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लीन मग्न चौधरी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">झटके से आकर पकड़ता था गबरू जवान ढोलिया </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो जानता था देवी उतारने का मंत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुस्कुरा उठती थी देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> फूल</span>,<span lang="HI"> इत्र</span>,<span lang="HI"> मिष्ठान </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">धूप</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> रूप</span>,<span lang="HI"> स्वाद </span>,<span lang="HI"> गंध </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुल जाते थे तन और मन के बंद पड़े रेशे-रेशे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दशमी की उस गहन रात्रि में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दुर्गा अस्थान से उठ कर आती थीं देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">साल भर के लिए जल में विलय होने से पहले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दे जाती थी किसी को जीवन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक रात का <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRv9PTzAOEWNpCazQZr_PI8AuU5SqblskwbWKgeHoteHnneS2-dCtu44laaRkr6uhfrnr0OsFZmQARUaxNC42-fiB6xxQzCiU8Mc1d-l9Mb1kKV1j5iIAkjxIXheIoDPM7LsMaQlw_9Ss/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRv9PTzAOEWNpCazQZr_PI8AuU5SqblskwbWKgeHoteHnneS2-dCtu44laaRkr6uhfrnr0OsFZmQARUaxNC42-fiB6xxQzCiU8Mc1d-l9Mb1kKV1j5iIAkjxIXheIoDPM7LsMaQlw_9Ss/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="213" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">५<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">चरित्रहीन </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी बेहया होती है वो औरतें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो लिखी गयी भूमिकाओं में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शातिराना तरीके से कर देती है तब्दीली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और चुपके से तय कर जाती हैं
सफ़र</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शिकार से आखेटक तक का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अदा से पीछे करती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">माथों पर लटक आए रेशमी गुच्छे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और मुस्कुरा उठती हैं लिपस्टिक पुते होठों से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुनकर जहर में भिगोया संबोधन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘<span lang="HI">चरित्रहीन</span>’<span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी भाग्यशीला होती हैं वो औरतें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो मुक्त हैं खो देने के डर से वो तथाकथित जेवर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिसके बोझ तले जीती औरतें जानती हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसे उठाए चलना कितना बेदम करता जाता है पल-पल उन्हें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुक्त </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> निर्बंध राग सी किलकती यह औरतें</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जान जाती हैं कि समर्पण का गणित है बहुत असंतुलित </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उनका ईश्वर बहुत लचीला है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी चालाक होती है ये बेहया औरतें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि जब इनके अंदर रोपा जा रहा होता है बीज़ दंभ का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह देख लेती हैं शाखाएँ फैलाता एक छतनार वृक्ष </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसकी सबसे ऊंची शाख पर बैठी छू आती हैं सतरंगा इन्द्रधनुष</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्हें पता है कि जड़ों पर नहीं है उनका जोर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खाद-पानी मिट्टी पर कब्जा है बीज के मालिक का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शाखाओं तक पहुँचने के हर रास्ते पर है उसका पहरा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन गीली गुफाओं में फिसलते वह ढीली करता जाता है रस्सियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और खुलने लगते हैं आकाश के वह सारे हिस्से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो अब तक टुकडों में पहुँचते थे घर की आधी खुली खिडकियों से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुनते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> ज़िंदगी को लूटने की कला जानती हैं यह आवारा औरतें </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इतिहास में लिखवा जाती हैं अपना नाम </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मरती नहीं अतृप्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तिनके भर का ही सही </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कर देती हैं सुराख़ उसूलों की लोहे ठुकी दीवारों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसकी रोशनी में अपना नंगा चेहरा देखते </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बुदबुदा उठते हैं लोग </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘<span lang="HI">चरित्रहीन</span>’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………<o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWhX50s2NCHvYrQNoNi9ibwbyzSFNwicJ7K_QmpZNU2yAaAunEYabV5E4GU4-v3sedTlQ-PnnZF4MfAn_O8lZDfT_zy2AkaGJcQFFixhwtS7ZHRqWzFMkeOUUQZFGIn056jXoqN4N899c/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="233" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWhX50s2NCHvYrQNoNi9ibwbyzSFNwicJ7K_QmpZNU2yAaAunEYabV5E4GU4-v3sedTlQ-PnnZF4MfAn_O8lZDfT_zy2AkaGJcQFFixhwtS7ZHRqWzFMkeOUUQZFGIn056jXoqN4N899c/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="320" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">६<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">माफ करना मुझे</span></b><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कच्ची मिट्टी सी होती हैं अच्छी बेटियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<br />
<span lang="HI">पकाई नहीं जाती आंच पर</span><br />
<span lang="HI">गढ़ा जाता है उन्हें ताउम्र ज़रूरत के हिसाब से</span><br />
<span lang="HI">फिर एक दिन बिखेर कर</span><br />
<span lang="HI">कर दिया जाता है हवाले नए कुम्हार के</span><br />
<span lang="HI">कि वह ढाल सके उसे अपने रूप में</span><br />
<br />
<span lang="HI">मुंह में ज़ुबान नहीं रखती अच्छी पत्नियाँ</span><br />
<span lang="HI">उन्हें होना चाहिए मेमनों की तरह</span><br />
<span lang="HI">प्यारी</span>, <span lang="HI">मासूम</span>, <span lang="HI">निर्दोष</span>,
<span lang="HI">असमर्थ</span><br />
<span lang="HI">जो ज़िबह होते हुए भी</span><br />
<span lang="HI">समेटे हों आँखों में करुणा</span>, <span lang="HI">क्षमा और प्रेम </span><br />
<br />
<span lang="HI">अच्छी माएँ</span>, <span lang="HI">निर्मित करती हैं परिवार का
भविष्य</span><br />
<span lang="HI">खींचने के लिए एक चरमराती गाड़ी</span><br />
<span lang="HI">वह तैयार करती है बैलों को<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खत्म कर देती है कोख में ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br />
<span lang="HI">कितनी धड़कनें</span><br />
<span lang="HI">एकाध आँसुओं के अर्घ्य से</span><br />
<br />
<span lang="HI">माफ करना मुझे</span>,<br />
<span lang="HI">कि मैंने नहीं सुनी तुम्हारी सीख</span><br />
<span lang="HI">कि मुझे भी होना था</span><br />
<span lang="HI">एक अच्छी बेटी</span>, <span lang="HI">पत्नी या माँ</span><br />
<span lang="HI">कि इन्हीं से बनता है घर </span><br />
<br />
<span lang="HI">दरअसल मैंने सुन ली थी</span><br />
<span lang="HI">उन घरों की नींव में दफन</span><br />
<span lang="HI">सिसकियाँ और आहें</span>,<br />
<span lang="HI">कि मैंने समझ लिया था कि</span><br />
<span lang="HI">उन दीवारों मे चुनी जाती हैं कई ज़िंदा ख्वाहिशें </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..<o:p></o:p></span></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhb55ghrrE8I2Dd2OrjTm22SIEexuvGwm7ygoJ3rShSxNKhlkPUQwwAUcZiiepT0AsT-9He_UuJczEqf0-KBRCs3uzN4RPlbu28KHXxv3gmgCxBZU-8OXCqdQqnWOFS7XpM0Mil1aPZs0k/s1600/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhb55ghrrE8I2Dd2OrjTm22SIEexuvGwm7ygoJ3rShSxNKhlkPUQwwAUcZiiepT0AsT-9He_UuJczEqf0-KBRCs3uzN4RPlbu28KHXxv3gmgCxBZU-8OXCqdQqnWOFS7XpM0Mil1aPZs0k/s320/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" width="201" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">७<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">कुछ दिन</span></b><span style="font-size: 20.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कुछ दिन बड़े कठिन होते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब मेरी आँखों में तैर जाते हैं कामना के नीले रेशे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लाल रक्त दौड़ता है दिमाग से लेकर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पैरों के अंगूठे तक </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक अनियंत्रित ज्वार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लावे सा पिघल-पिघल कर बहता रहता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देह के जमे शिलाखंड से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मैं उतार कर अपनी केंचुली</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समा देना चाहती हूँ खुद को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सख्त चट्टानों के बीच </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इतने करीब कि वह सोख ले मेरा उद्दाम ज्वर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मेरा सारा अवसाद</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> मेरी सारी लालसा </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और मैं समेट लूँ खुद में उसका सारा पथरीलापन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ताकि खिल सके नरम फूल और किलकती कोमल दूब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कुछ दिन बड़े कठिन होते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब भूल कर और सब कुछ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मैं बन जाती हूँ सिर्फ एक औरत </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी देह से बंधी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी देह से निकलने को आतुर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चाहना के उस बंद द्वार पर दस्तक देती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जहां मेरे लिए अपनी मर्जी से प्रवेश वर्जित है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">.............................................................................................................................</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXR3DvRM5w2rawqsY4QhI5UlPPgNkkzwdjxNiluCz5JjFDX6eNhcv5iPaX4mTIiy6mhflLZ1Ch0okntSlUNOCHtf10kEUIimVEAnuxSezmZPgTglpWg8_huOamlMFh47F_UiwDepshUuc/s1600/11403143_1139093706106483_7246223702073703311_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXR3DvRM5w2rawqsY4QhI5UlPPgNkkzwdjxNiluCz5JjFDX6eNhcv5iPaX4mTIiy6mhflLZ1Ch0okntSlUNOCHtf10kEUIimVEAnuxSezmZPgTglpWg8_huOamlMFh47F_UiwDepshUuc/s320/11403143_1139093706106483_7246223702073703311_n.jpg" width="200" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">८-बिजूका </span></b><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देह और मन की सीमाओं में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं बंधी होती है गरीब की बेटी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपने मन की बारहखड़ी पढ़ना उसे आता ही नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और देह उसकी खरीदी जा सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">टिकुली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">लाली </span>,<span lang="HI">बीस टकिये या एक दोने
जलेबियों के बदले भी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं पायी जाती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी कविता या कहानी में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब आप उसे खोज रहें होंगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किताबों के पन्नों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह खड़ी होगी धान के खेत में</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">टखने भर पानी के बीच </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गोबर में सनी बना रही होगी उपले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">या किसी अधेड़ मनचले की अश्लील फब्तियों पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सरेआम उसके श्राद्ध का भात खाने की मुक्त उद्घोषणा करती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खिलखिलाती</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">अपनी बकरियाँ ले गुजर चुकी होगी वहाँ से</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आप चाहें तो बुला सकते हैं उसे चोर या बेहया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि दिनदहाड़े</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">ठीक आपकी नाक के नीचे से </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उखाड़ ले जाती है आलू या शक्करकंद आपके खेत के </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कब बांध लिए उसने गेहूं की बोरी में से चार मुट्ठी अपने आँचल में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देख ही नहीं सकी आपकी राजमहिषी भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आपकी नजरों में वह हो सकती है दुष्चरित्र भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसे खूब आता है मालिक के बेटे की नज़रें पढ़ना भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बीती रात मिली थी उसकी टूटी चूड़ियाँ गन्ने के खेत में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह बात दीगर है कि ऊँची – ऊँची दीवारों से टकराकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दम तोड़ देती है आवाज़ें आपके घर की </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और बचा सके गरीब की बेटी को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं होती ऐसी कोई चारदीवारी<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं बन पाती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कभी एक अच्छी माँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसका बच्चा कभी दम तोड़ता है गिरकर गड्ढे में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कभी सड़क पर पड़ा मिलता है लहूलुहान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ह्रदयहीन इतनी कि भेज सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी नन्ही सी जान को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी भी कारखाने या होटल में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चौबीस घंटे की दिहारी पर<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अच्छी पत्नी भी नहीं होती गरीब की बेटी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि नहीं दबी होती मंगलसूत्र के बोझ से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शुक्र बाज़ार में दस रुपए में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मिल जाता है उसका मंगलसूत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसके बक्से में पड़ी अन्य सभी मालाओं की तरह <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आप सिखा सकते हैं उसे मायने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़े – बड़े शब्दों के </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिनकी आड़ में चलते हैं आपके खेल सारे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन नहीं सीखेगी वह </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसके शब्दकोश में एक ही पन्ना है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिस पर लिखा है एक ही शब्द </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भूख <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और जिसका मतलब आप नहीं जानते <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं जीती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बचपन और जवानी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह जीती है तो सिर्फ बुढ़ापा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जन्म लेती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">बूढ़ी होती है और मर जाती है </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इंसान बनने की बात ही कहाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह नहीं बन पाती एक पूरी औरत भी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दरअसल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">वह तो आपके खेत में खड़ी एक बिजूका है </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो आजतक यह समझ ही नहीं पायी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसके वहाँ होने का मकसद क्या है<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span dir="LTR"></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"></span>............................................................................................................................</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: 17.3333px; line-height: 19.9333px;">रश्मि भारद्वाज जानी मानी युवा कवियित्री और मेराकी की संचालक हैं </span></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-18046596211545006152015-11-10T03:13:00.005-08:002015-11-10T03:13:44.281-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt;">रश्मि
भारद्वाज की कवितायें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 9.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">इधर कुछ समय से युवा कवियित्री रश्मि भारद्वाज की
कविताओं ने सबका ध्यान आकृष्ट किया है । तमाम समकालीन पत्रिकाओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">,<span lang="HI">व ब्लागों में लगातार छपती रही हैं जिससे उनकी
कविता पर विचार भी हुए हैं ।खाश बात ये है कि रश्मि की कविता स्त्री विमर्श के बने
बनाए खांचे मे अटकर नही चलतीं आंशिक बाएं ही रहती है जिससे कारण वैचिरिक</span>
<span lang="HI">असन्तोष और मूल्यहीनता के खिलाफ अस्वीकार का स्वर तमाम बुर्जुवा
सन्दर्भों के खोखलेपन का एहसास करा देता है । मृत मान्यताओं द्वारा हर दिन टूटकर
बिखरती स्त्री की अन्तर्दशा व आत्मपीडन की भंगिमाएं आज के लेखन मे आम है । पर निजी
वैचारिक संरचनाओं के कारण</span> <span lang="HI">रश्मि मे ये स्थितियां बदलते
मानवीय सम्बन्धों की विक्षुब्ध अभिव्यक्ति बन गयी हैं । आज की एकान्तिक कटी हुई
जिन्दगी व सामाजिक विभेदों मे फँसकर घुटती अस्मिताओं का सवाल नवीन सौन्दर्य बोध व
नवीन भाषा की मांग करता है रौमैन्टिक भावुकता के दिन अब नही रहे अब यथार्थवादी
बौद्दिकता </span>, <span lang="HI">खरापन बेहद जरूरी है । जिसे रश्मि की कविता मे
देखा जा रहा है । रश्मि को पढना जैसे अपने परिवेश झटपटा रहे आम जीवन की पढना है
कविता अपने निजी अर्थसंकेतों द्वारा तनाव और विक्षुब्धता को भी संवादी नाटकीयता से
भर देती है इसे कला कह लीजिए या </span>'<span lang="HI">लोक</span>' <span lang="HI">से
लिए गये शब्दों की विस्तारपूर्ण मुद्राएं । भाषा की साझेदारी अर्थविस्तार की तमाम
संभावनाएं उत्पन्न कर देती है । रश्मि की कविताई पर वरिष्ठ आलोचक गणेश पांडेय जी
का अभिमत मुझे याद आ रहा है </span>' <span lang="HI">रश्मि भारद्वाज नया नाम तो है
पर रश्मि के पास कविता का शऊर अधिक है । रश्मि अपनी पीढी में कला के मामले मे सबसे
आगे दिखती है । उसे पता है कि भाषा के गैस चूल्हे की आंच कब और कितनी तेज करना है</span>'
(<span lang="HI">यात्रा </span>10) <span lang="HI">रश्मि भारद्वाज ने लोकविमर्श के
लिए कुछ कविताएं भेजी थी जिन्हे आज प्रकाशित कर रहा हूं । आईए पढते हैं ।चित्र</span>
<span lang="HI">कुँवर रवीन्द्र जी के हैं</span> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hhHWMb2Nn9Xlm8_nzmiB4XkQkioFbo0daWrUm7vZretRmaRH4tz9ooPC4vYL36PyYXAvAk_zWX61tPAUdKKs901zh9chrltS9gfyXZ63zxQGte5_A5-rWVh4BgU9P6kQyDYqmi1lmsk/s1600/oooooooooooooooooooooooooooo.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hhHWMb2Nn9Xlm8_nzmiB4XkQkioFbo0daWrUm7vZretRmaRH4tz9ooPC4vYL36PyYXAvAk_zWX61tPAUdKKs901zh9chrltS9gfyXZ63zxQGte5_A5-rWVh4BgU9P6kQyDYqmi1lmsk/s1600/oooooooooooooooooooooooooooo.jpg" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">१ जब बहुत कुछ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <span lang="HI">बहुत कुछ हो आस पास</span><br />
<span lang="HI">जिसका बदलना हो जरूरी</span><br />
<span lang="HI">और जानते हैं आप</span><br />
<span lang="HI">कि नहीं बदला जा सकता कुछ भी</span><br />
<span lang="HI">तो उपजती है कविता</span><br />
<span lang="HI">हताशा है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">जब दफ़न करना पड़े हर प्रश्न</span><br />
<span lang="HI">और सन्नाटे बुनने लगें उत्तर</span><br />
<span lang="HI">घायल करने लगे ख़ुद को</span><br />
<span lang="HI">अपना ही मौन</span><br />
<span lang="HI">तो लिखी जाती है कविता</span><br />
<span lang="HI">सवाल है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">जब किश्त दर किश्त</span><br />
<span lang="HI">जीवन करता रहे साजिशें</span><br />
<span lang="HI">और टूटती जाए उसे सहेजे रखने की हिम्मत</span><br />
<span lang="HI">तो बनती है कविता</span><br />
<span lang="HI">उम्मीद है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">कविता उस छीजती समय की रस्सी पर</span><br />
<span lang="HI">पैर जमाए रखने की है कोशिश</span><br />
<span lang="HI">जिसके एक और अंत है</span><br />
<span lang="HI">तो दूसरी ओर हार</span><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhi0_W-a6g9mduinJZSpza5iioshSq7HeTDWk9jhWIAc8iEgSL3zr9zkW9WcdAyNjW30Z9IM0xEbCD6vA32t3aUkb2n-eLG1yIrn1VKOh528e2ybAmFjak_NUk0Kon9TO7tlHf-7eWUbGw/s1600/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhi0_W-a6g9mduinJZSpza5iioshSq7HeTDWk9jhWIAc8iEgSL3zr9zkW9WcdAyNjW30Z9IM0xEbCD6vA32t3aUkb2n-eLG1yIrn1VKOh528e2ybAmFjak_NUk0Kon9TO7tlHf-7eWUbGw/s320/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="299" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">२<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">हमें गढ़ते हैं वो </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह कहते हैं कि नाक की सीध में चलते रहो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यही है रास्ता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दाएँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">-<span lang="HI">बाएँ देखना <span dir="RTL">गुस्ताखी है </span></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और रुकना समय की बरबादी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बस चलते रहो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और हो सके तो मूँद लो अपनी आँखें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंद कर लो अपने कान </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मत करो प्रश्न </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि हम चल चुके हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> बस यही है रास्ता <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस रास्ते पर बिना थके</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> अनवरत चलते जाने के
लिए</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होने गढ़े हैं कई सूत्र वाक्य </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो हमारी डूबती आँखों की चमक और</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भटकते कदमों की थकान को थाम सके<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस रास्ते पर ठीक ठीक चलते जाने के लिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होने उधार दी हैं हमें अपनी जुबान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> अपनी आँखें</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपने कान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> पैर और बाकी सभी आवश्यक अंग</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ताकि हम बोले तो उनकी बोली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देखे बस उतना जितना उन्हें जरूरी लगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और सुने वही जितना सुनना हमें रास्ते पर बनाए रखे<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह बात दीगर है कि </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उधार की जुबान से बोला नहीं जाता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सिर्फ हकलाया जाता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ठीक वैसे ही जैसे किसी और के बताए रास्ते पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चला या दौड़ा नहीं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> सिर्फ रेंगा जाता है</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और अपनी आँखें बंद कर लेने का सीधा अर्थ होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंद कर देना अपनी आत्मा के कपाट<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और यह सब करके हम पहुँच पाएँ वहाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि जहाँ तक पहुँच पाएँ हैं वो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अब यह कौन पूछे कि </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कहीं पहुँचने का अर्थ क्या वहीं होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो तय किया है उन्होने <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR-TFM5uaTVjoDcGv3CRMCDacXITNqOAOEAfnhXXsjAOGvt1pzKRMk1SwDesYx1Gaf76XJXwTGALEOUCYYpessYFZl_XsZBvaRvzXwsaEM8_ZjBJmEyMkdFnf9MFFVB4Nck7Nu8yzrIyA/s1600/IMG_376045309534427.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR-TFM5uaTVjoDcGv3CRMCDacXITNqOAOEAfnhXXsjAOGvt1pzKRMk1SwDesYx1Gaf76XJXwTGALEOUCYYpessYFZl_XsZBvaRvzXwsaEM8_ZjBJmEyMkdFnf9MFFVB4Nck7Nu8yzrIyA/s320/IMG_376045309534427.jpeg" width="201" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">३<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">सीमा</span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;">,</span><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"> तुम्हें सलाम </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भोर के अंतिम तारे के आंखे मूंदने से पहले ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह जिंदा कर देती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">आँगन में पड़े अलसाए चूल्हे को</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी हड्डियों का ईंधन बनाकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> उलीचती है ढेर सारा
पसीना</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तब धधकती है चूल्हे में आग और ठंडी हो पाती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चार नन्हें मासूमों और दो बूढ़ी ठठरियों के पेट की जलन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सम्पन्न देश के मानचित्र से ओझल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक फटेहाल गाँव में रहती है सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पति के नाम की वैशाखियाँ कभी नहीं पहनी उसने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जानती वह सप्तपदी के मंत्रों का अर्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">फिर भी परदेश कमाने गए पति की जगह खड़ी है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बनकर उसके परिवार का आधार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बैल की तरह महाजन के खेत में अपना शरीर जोतती</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जानती थकना</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> रुकना या रोना</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जानती है तो बस चलना</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> बिना रुके</span>, <span lang="HI">बस चलते रहना</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हर साल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">महाजन की रकम चुकाने आया पति</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भले ही नहीं कर पाता काबू ब्याज की जानलेवा अमरबेल को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन कर जाता है अपनी मर्दानगी का सुबूत पक्का</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">डाल कर उसकी गोद में पीठ से चिपका एक और पेट</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तब भी नहीं रुकती सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक दिन के जाये को सास की गोद में लिटा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह निकल जाती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">कुछ और रोटियों की तलाश में </span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तेल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">–<span lang="HI">साबुन विहीन</span>, <span lang="HI">चीथरों में लिपटा
शरीर</span>,<span lang="HI"> सूखा चेहरा</span>, <span lang="HI">रूखे केश</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीमा नहीं जानती शृंगार की भाषा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बेमानी है उसके लिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">पेट के अलावा कोई और भूख</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन फिर भी जानती है वह</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब तक गरम गोश्त की महक रहेगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रात के पिछले पहर बजती रहेगी सांकलें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और वह मुस्कुराएगी छप्पर में खोंसे अपने हँसिये को देखकर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नई रोशनी से दूर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">भारी भरकम शब्दों से बने कृत्रिम
विमर्शों से दूर</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शाम ढले अपने बच्चों को सीने से लिपटाए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> तारों की छाँव में</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुकून की नींद सोती है सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्योंकि उसे नहीं है भ्रम</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> कल का सवेरा लाएगा
कोई बड़ा बदलाव</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसे नहीं है इंतज़ार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> एक दिन वह ले पाएगी मुक्ति की
सांस</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्योंकि नहीं है उसे बैचनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> काट दे वह अपने जीवन
की बेड़ियाँ </span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह नहीं जानती समानता के अर्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">स्वतन्त्रता के मायने
</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस सारी आपा धापी से परे वह अकेले ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खींच रही है अपने परिवार की गाड़ी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">अपने एक ही पहिये के
सहारे </span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI"><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सम्पन्न देश के एक फटेहाल गाँव में रह रही सीमा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अनजाने में ही रच रही है स्त्री<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>- विमर्श की एक सशक्त परिभाषा</span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बिना बुलंद किए कोई भी नारा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बिना थमाए अपने अधिकारों की फेहरिश्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी और के हाथों में</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीमा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">तुम्हें मेरा सलाम </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्या तुम दे सकती हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हम तथाकथित स्वतंत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">शिक्षित औरतों को</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी आधी हिम्मत भी उधार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">?<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5tEF6q9AXCzNiE3nbHqhrukFSIs95vSxJX2mFzAw3_gkI4RF4xLXSJ-lHtTaCpu_pgipigWQU2lEjHT5RZcUN87HDF2M24vC5USDRFwTulCD2h-Rdv0ycVygs8brc_CvkN1aeOREZGkA/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5tEF6q9AXCzNiE3nbHqhrukFSIs95vSxJX2mFzAw3_gkI4RF4xLXSJ-lHtTaCpu_pgipigWQU2lEjHT5RZcUN87HDF2M24vC5USDRFwTulCD2h-Rdv0ycVygs8brc_CvkN1aeOREZGkA/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">४<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">देवी </span></b><span style="font-size: 26.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दशमी की अंधियारी रात को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उठती थी देवी की सवारी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दुर्गा अस्थान से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नौ दिनों की निरंतर पूजा अर्चना के बाद </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ढम ढम बज उठते थे ढ़ोल </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चीरते दूर तक फैले सन्नाटे को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विशाल प्रतिमा चौधरी के उदार राजकोष से निर्मित </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चुंधियाती थी आँखें अपने दिव्य सौन्दर्य से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">माहिषासुर मर्दिनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लाल आँखों वाली माँ</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भय और श्रद्धा से झुके सिर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जल में प्रवाहित होने से पहले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अंतिम विदा कहने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खोईंछे में दूभी- धान भरने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आती थी अपनी सवारी के साथ चौधरी की हवेली पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">घूँघट में रहने वाली चिंतामनपुर वाली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आम औरत नहीं थी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो मुँह उठाए देख आती हैं मेला-ठेला </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खा आती हैं जलेबी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> और भर आती है कलाइयाँ दर्जन भर
चूड़ियों से</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह प्रतिष्ठापित थीं चौधरी की हवेली में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसके भार से लदी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> झुकी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वाक्य पूरा होने से पहले देख लेती थी कनखियों से चौधरी का चेहरा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पढ़ लेती थीं कि स्वीकृति के चिन्ह हैं या नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उस एक रात वह भी बन जाती थीं देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुल उठते थे चटाक- चटाक सभी देहबंध </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुले केश</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लाल नेत्र अंगारों से दहकते </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जैसे अब तक हृदय में समेट रखी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सभी कामनाओं को एक साथ धधका दिया हो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसके अंगारे चमक रहें हों आँखों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दह –दह </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देखो मत</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> जल जाओगे </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सिर झुका बैठ जाता था सारा घर
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चरणों पर लोट रहे होते चौधरी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा माँ ! क्षमा ! </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुझ नराधम को दे दो क्षमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि तुम्हें मैं नहीं दे सका संतान </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और बांझ कही जाती हो तुम </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि विवाह के दस सालों बाद भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जान पायी तुम देह सुख </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि जड़ दिया तुम्हें तालों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जहां हवा भी नहीं आती मुझसे पूछे बिना </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चट चट चटाक पड़ती रहती थी लातें- थप्पड़ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और भाव विहल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लीन मग्न चौधरी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">झटके से आकर पकड़ता था गबरू जवान ढोलिया </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो जानता था देवी उतारने का मंत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुस्कुरा उठती थी देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> फूल</span>,<span lang="HI"> इत्र</span>,<span lang="HI"> मिष्ठान </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">धूप</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> रूप</span>,<span lang="HI"> स्वाद </span>,<span lang="HI"> गंध </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुल जाते थे तन और मन के बंद पड़े रेशे-रेशे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दशमी की उस गहन रात्रि में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दुर्गा अस्थान से उठ कर आती थीं देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">साल भर के लिए जल में विलय होने से पहले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दे जाती थी किसी को जीवन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक रात का <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRv9PTzAOEWNpCazQZr_PI8AuU5SqblskwbWKgeHoteHnneS2-dCtu44laaRkr6uhfrnr0OsFZmQARUaxNC42-fiB6xxQzCiU8Mc1d-l9Mb1kKV1j5iIAkjxIXheIoDPM7LsMaQlw_9Ss/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRv9PTzAOEWNpCazQZr_PI8AuU5SqblskwbWKgeHoteHnneS2-dCtu44laaRkr6uhfrnr0OsFZmQARUaxNC42-fiB6xxQzCiU8Mc1d-l9Mb1kKV1j5iIAkjxIXheIoDPM7LsMaQlw_9Ss/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="213" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">५<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">चरित्रहीन </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी बेहया होती है वो औरतें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो लिखी गयी भूमिकाओं में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शातिराना तरीके से कर देती है तब्दीली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और चुपके से तय कर जाती हैं
सफ़र</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शिकार से आखेटक तक का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अदा से पीछे करती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">माथों पर लटक आए रेशमी गुच्छे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और मुस्कुरा उठती हैं लिपस्टिक पुते होठों से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुनकर जहर में भिगोया संबोधन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘<span lang="HI">चरित्रहीन</span>’<span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी भाग्यशीला होती हैं वो औरतें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो मुक्त हैं खो देने के डर से वो तथाकथित जेवर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिसके बोझ तले जीती औरतें जानती हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसे उठाए चलना कितना बेदम करता जाता है पल-पल उन्हें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुक्त </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> निर्बंध राग सी किलकती यह औरतें</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जान जाती हैं कि समर्पण का गणित है बहुत असंतुलित </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उनका ईश्वर बहुत लचीला है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी चालाक होती है ये बेहया औरतें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि जब इनके अंदर रोपा जा रहा होता है बीज़ दंभ का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह देख लेती हैं शाखाएँ फैलाता एक छतनार वृक्ष </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसकी सबसे ऊंची शाख पर बैठी छू आती हैं सतरंगा इन्द्रधनुष</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्हें पता है कि जड़ों पर नहीं है उनका जोर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खाद-पानी मिट्टी पर कब्जा है बीज के मालिक का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शाखाओं तक पहुँचने के हर रास्ते पर है उसका पहरा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन गीली गुफाओं में फिसलते वह ढीली करता जाता है रस्सियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और खुलने लगते हैं आकाश के वह सारे हिस्से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो अब तक टुकडों में पहुँचते थे घर की आधी खुली खिडकियों से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुनते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> ज़िंदगी को लूटने की कला जानती हैं यह आवारा औरतें </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इतिहास में लिखवा जाती हैं अपना नाम </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मरती नहीं अतृप्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तिनके भर का ही सही </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कर देती हैं सुराख़ उसूलों की लोहे ठुकी दीवारों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसकी रोशनी में अपना नंगा चेहरा देखते </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बुदबुदा उठते हैं लोग </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘<span lang="HI">चरित्रहीन</span>’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………<o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWhX50s2NCHvYrQNoNi9ibwbyzSFNwicJ7K_QmpZNU2yAaAunEYabV5E4GU4-v3sedTlQ-PnnZF4MfAn_O8lZDfT_zy2AkaGJcQFFixhwtS7ZHRqWzFMkeOUUQZFGIn056jXoqN4N899c/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="233" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWhX50s2NCHvYrQNoNi9ibwbyzSFNwicJ7K_QmpZNU2yAaAunEYabV5E4GU4-v3sedTlQ-PnnZF4MfAn_O8lZDfT_zy2AkaGJcQFFixhwtS7ZHRqWzFMkeOUUQZFGIn056jXoqN4N899c/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="320" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">६<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">माफ करना मुझे</span></b><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कच्ची मिट्टी सी होती हैं अच्छी बेटियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<br />
<span lang="HI">पकाई नहीं जाती आंच पर</span><br />
<span lang="HI">गढ़ा जाता है उन्हें ताउम्र ज़रूरत के हिसाब से</span><br />
<span lang="HI">फिर एक दिन बिखेर कर</span><br />
<span lang="HI">कर दिया जाता है हवाले नए कुम्हार के</span><br />
<span lang="HI">कि वह ढाल सके उसे अपने रूप में</span><br />
<br />
<span lang="HI">मुंह में ज़ुबान नहीं रखती अच्छी पत्नियाँ</span><br />
<span lang="HI">उन्हें होना चाहिए मेमनों की तरह</span><br />
<span lang="HI">प्यारी</span>, <span lang="HI">मासूम</span>, <span lang="HI">निर्दोष</span>,
<span lang="HI">असमर्थ</span><br />
<span lang="HI">जो ज़िबह होते हुए भी</span><br />
<span lang="HI">समेटे हों आँखों में करुणा</span>, <span lang="HI">क्षमा और प्रेम </span><br />
<br />
<span lang="HI">अच्छी माएँ</span>, <span lang="HI">निर्मित करती हैं परिवार का
भविष्य</span><br />
<span lang="HI">खींचने के लिए एक चरमराती गाड़ी</span><br />
<span lang="HI">वह तैयार करती है बैलों को<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खत्म कर देती है कोख में ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br />
<span lang="HI">कितनी धड़कनें</span><br />
<span lang="HI">एकाध आँसुओं के अर्घ्य से</span><br />
<br />
<span lang="HI">माफ करना मुझे</span>,<br />
<span lang="HI">कि मैंने नहीं सुनी तुम्हारी सीख</span><br />
<span lang="HI">कि मुझे भी होना था</span><br />
<span lang="HI">एक अच्छी बेटी</span>, <span lang="HI">पत्नी या माँ</span><br />
<span lang="HI">कि इन्हीं से बनता है घर </span><br />
<br />
<span lang="HI">दरअसल मैंने सुन ली थी</span><br />
<span lang="HI">उन घरों की नींव में दफन</span><br />
<span lang="HI">सिसकियाँ और आहें</span>,<br />
<span lang="HI">कि मैंने समझ लिया था कि</span><br />
<span lang="HI">उन दीवारों मे चुनी जाती हैं कई ज़िंदा ख्वाहिशें </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..<o:p></o:p></span></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhb55ghrrE8I2Dd2OrjTm22SIEexuvGwm7ygoJ3rShSxNKhlkPUQwwAUcZiiepT0AsT-9He_UuJczEqf0-KBRCs3uzN4RPlbu28KHXxv3gmgCxBZU-8OXCqdQqnWOFS7XpM0Mil1aPZs0k/s1600/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhb55ghrrE8I2Dd2OrjTm22SIEexuvGwm7ygoJ3rShSxNKhlkPUQwwAUcZiiepT0AsT-9He_UuJczEqf0-KBRCs3uzN4RPlbu28KHXxv3gmgCxBZU-8OXCqdQqnWOFS7XpM0Mil1aPZs0k/s320/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" width="201" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">७<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">कुछ दिन</span></b><span style="font-size: 20.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कुछ दिन बड़े कठिन होते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब मेरी आँखों में तैर जाते हैं कामना के नीले रेशे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लाल रक्त दौड़ता है दिमाग से लेकर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पैरों के अंगूठे तक </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक अनियंत्रित ज्वार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लावे सा पिघल-पिघल कर बहता रहता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देह के जमे शिलाखंड से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मैं उतार कर अपनी केंचुली</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समा देना चाहती हूँ खुद को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सख्त चट्टानों के बीच </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इतने करीब कि वह सोख ले मेरा उद्दाम ज्वर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मेरा सारा अवसाद</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> मेरी सारी लालसा </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और मैं समेट लूँ खुद में उसका सारा पथरीलापन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ताकि खिल सके नरम फूल और किलकती कोमल दूब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कुछ दिन बड़े कठिन होते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब भूल कर और सब कुछ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मैं बन जाती हूँ सिर्फ एक औरत </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी देह से बंधी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी देह से निकलने को आतुर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चाहना के उस बंद द्वार पर दस्तक देती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जहां मेरे लिए अपनी मर्जी से प्रवेश वर्जित है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">.............................................................................................................................</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXR3DvRM5w2rawqsY4QhI5UlPPgNkkzwdjxNiluCz5JjFDX6eNhcv5iPaX4mTIiy6mhflLZ1Ch0okntSlUNOCHtf10kEUIimVEAnuxSezmZPgTglpWg8_huOamlMFh47F_UiwDepshUuc/s1600/11403143_1139093706106483_7246223702073703311_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXR3DvRM5w2rawqsY4QhI5UlPPgNkkzwdjxNiluCz5JjFDX6eNhcv5iPaX4mTIiy6mhflLZ1Ch0okntSlUNOCHtf10kEUIimVEAnuxSezmZPgTglpWg8_huOamlMFh47F_UiwDepshUuc/s320/11403143_1139093706106483_7246223702073703311_n.jpg" width="200" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">८-बिजूका </span></b><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देह और मन की सीमाओं में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं बंधी होती है गरीब की बेटी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपने मन की बारहखड़ी पढ़ना उसे आता ही नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और देह उसकी खरीदी जा सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">टिकुली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">लाली </span>,<span lang="HI">बीस टकिये या एक दोने
जलेबियों के बदले भी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं पायी जाती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी कविता या कहानी में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब आप उसे खोज रहें होंगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किताबों के पन्नों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह खड़ी होगी धान के खेत में</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">टखने भर पानी के बीच </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गोबर में सनी बना रही होगी उपले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">या किसी अधेड़ मनचले की अश्लील फब्तियों पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सरेआम उसके श्राद्ध का भात खाने की मुक्त उद्घोषणा करती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खिलखिलाती</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">अपनी बकरियाँ ले गुजर चुकी होगी वहाँ से</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आप चाहें तो बुला सकते हैं उसे चोर या बेहया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि दिनदहाड़े</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">ठीक आपकी नाक के नीचे से </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उखाड़ ले जाती है आलू या शक्करकंद आपके खेत के </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कब बांध लिए उसने गेहूं की बोरी में से चार मुट्ठी अपने आँचल में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देख ही नहीं सकी आपकी राजमहिषी भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आपकी नजरों में वह हो सकती है दुष्चरित्र भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसे खूब आता है मालिक के बेटे की नज़रें पढ़ना भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बीती रात मिली थी उसकी टूटी चूड़ियाँ गन्ने के खेत में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह बात दीगर है कि ऊँची – ऊँची दीवारों से टकराकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दम तोड़ देती है आवाज़ें आपके घर की </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और बचा सके गरीब की बेटी को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं होती ऐसी कोई चारदीवारी<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं बन पाती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कभी एक अच्छी माँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसका बच्चा कभी दम तोड़ता है गिरकर गड्ढे में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कभी सड़क पर पड़ा मिलता है लहूलुहान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ह्रदयहीन इतनी कि भेज सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी नन्ही सी जान को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी भी कारखाने या होटल में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चौबीस घंटे की दिहारी पर<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अच्छी पत्नी भी नहीं होती गरीब की बेटी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि नहीं दबी होती मंगलसूत्र के बोझ से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शुक्र बाज़ार में दस रुपए में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मिल जाता है उसका मंगलसूत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसके बक्से में पड़ी अन्य सभी मालाओं की तरह <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आप सिखा सकते हैं उसे मायने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़े – बड़े शब्दों के </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिनकी आड़ में चलते हैं आपके खेल सारे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन नहीं सीखेगी वह </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसके शब्दकोश में एक ही पन्ना है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिस पर लिखा है एक ही शब्द </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भूख <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और जिसका मतलब आप नहीं जानते <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं जीती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बचपन और जवानी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह जीती है तो सिर्फ बुढ़ापा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जन्म लेती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">बूढ़ी होती है और मर जाती है </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इंसान बनने की बात ही कहाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह नहीं बन पाती एक पूरी औरत भी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दरअसल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">वह तो आपके खेत में खड़ी एक बिजूका है </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो आजतक यह समझ ही नहीं पायी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसके वहाँ होने का मकसद क्या है<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span dir="LTR"></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"></span>............................................................................................................................</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: 17.3333px; line-height: 19.9333px;">रश्मि भारद्वाज जानी मानी युवा कवियित्री और मेराकी की संचालक हैं </span></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-66818490062466831412015-11-10T03:13:00.003-08:002015-11-10T03:13:28.967-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 9.0pt;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt;">रश्मि
भारद्वाज की कवितायें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 9.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">इधर कुछ समय से युवा कवियित्री रश्मि भारद्वाज की
कविताओं ने सबका ध्यान आकृष्ट किया है । तमाम समकालीन पत्रिकाओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;">,<span lang="HI">व ब्लागों में लगातार छपती रही हैं जिससे उनकी
कविता पर विचार भी हुए हैं ।खाश बात ये है कि रश्मि की कविता स्त्री विमर्श के बने
बनाए खांचे मे अटकर नही चलतीं आंशिक बाएं ही रहती है जिससे कारण वैचिरिक</span>
<span lang="HI">असन्तोष और मूल्यहीनता के खिलाफ अस्वीकार का स्वर तमाम बुर्जुवा
सन्दर्भों के खोखलेपन का एहसास करा देता है । मृत मान्यताओं द्वारा हर दिन टूटकर
बिखरती स्त्री की अन्तर्दशा व आत्मपीडन की भंगिमाएं आज के लेखन मे आम है । पर निजी
वैचारिक संरचनाओं के कारण</span> <span lang="HI">रश्मि मे ये स्थितियां बदलते
मानवीय सम्बन्धों की विक्षुब्ध अभिव्यक्ति बन गयी हैं । आज की एकान्तिक कटी हुई
जिन्दगी व सामाजिक विभेदों मे फँसकर घुटती अस्मिताओं का सवाल नवीन सौन्दर्य बोध व
नवीन भाषा की मांग करता है रौमैन्टिक भावुकता के दिन अब नही रहे अब यथार्थवादी
बौद्दिकता </span>, <span lang="HI">खरापन बेहद जरूरी है । जिसे रश्मि की कविता मे
देखा जा रहा है । रश्मि को पढना जैसे अपने परिवेश झटपटा रहे आम जीवन की पढना है
कविता अपने निजी अर्थसंकेतों द्वारा तनाव और विक्षुब्धता को भी संवादी नाटकीयता से
भर देती है इसे कला कह लीजिए या </span>'<span lang="HI">लोक</span>' <span lang="HI">से
लिए गये शब्दों की विस्तारपूर्ण मुद्राएं । भाषा की साझेदारी अर्थविस्तार की तमाम
संभावनाएं उत्पन्न कर देती है । रश्मि की कविताई पर वरिष्ठ आलोचक गणेश पांडेय जी
का अभिमत मुझे याद आ रहा है </span>' <span lang="HI">रश्मि भारद्वाज नया नाम तो है
पर रश्मि के पास कविता का शऊर अधिक है । रश्मि अपनी पीढी में कला के मामले मे सबसे
आगे दिखती है । उसे पता है कि भाषा के गैस चूल्हे की आंच कब और कितनी तेज करना है</span>'
(<span lang="HI">यात्रा </span>10) <span lang="HI">रश्मि भारद्वाज ने लोकविमर्श के
लिए कुछ कविताएं भेजी थी जिन्हे आज प्रकाशित कर रहा हूं । आईए पढते हैं ।चित्र</span>
<span lang="HI">कुँवर रवीन्द्र जी के हैं</span> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-font-size: 11.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hhHWMb2Nn9Xlm8_nzmiB4XkQkioFbo0daWrUm7vZretRmaRH4tz9ooPC4vYL36PyYXAvAk_zWX61tPAUdKKs901zh9chrltS9gfyXZ63zxQGte5_A5-rWVh4BgU9P6kQyDYqmi1lmsk/s1600/oooooooooooooooooooooooooooo.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hhHWMb2Nn9Xlm8_nzmiB4XkQkioFbo0daWrUm7vZretRmaRH4tz9ooPC4vYL36PyYXAvAk_zWX61tPAUdKKs901zh9chrltS9gfyXZ63zxQGte5_A5-rWVh4BgU9P6kQyDYqmi1lmsk/s1600/oooooooooooooooooooooooooooo.jpg" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">१ जब बहुत कुछ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <span lang="HI">बहुत कुछ हो आस पास</span><br />
<span lang="HI">जिसका बदलना हो जरूरी</span><br />
<span lang="HI">और जानते हैं आप</span><br />
<span lang="HI">कि नहीं बदला जा सकता कुछ भी</span><br />
<span lang="HI">तो उपजती है कविता</span><br />
<span lang="HI">हताशा है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">जब दफ़न करना पड़े हर प्रश्न</span><br />
<span lang="HI">और सन्नाटे बुनने लगें उत्तर</span><br />
<span lang="HI">घायल करने लगे ख़ुद को</span><br />
<span lang="HI">अपना ही मौन</span><br />
<span lang="HI">तो लिखी जाती है कविता</span><br />
<span lang="HI">सवाल है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">जब किश्त दर किश्त</span><br />
<span lang="HI">जीवन करता रहे साजिशें</span><br />
<span lang="HI">और टूटती जाए उसे सहेजे रखने की हिम्मत</span><br />
<span lang="HI">तो बनती है कविता</span><br />
<span lang="HI">उम्मीद है कविता</span><br />
<br />
<span lang="HI">कविता उस छीजती समय की रस्सी पर</span><br />
<span lang="HI">पैर जमाए रखने की है कोशिश</span><br />
<span lang="HI">जिसके एक और अंत है</span><br />
<span lang="HI">तो दूसरी ओर हार</span><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhi0_W-a6g9mduinJZSpza5iioshSq7HeTDWk9jhWIAc8iEgSL3zr9zkW9WcdAyNjW30Z9IM0xEbCD6vA32t3aUkb2n-eLG1yIrn1VKOh528e2ybAmFjak_NUk0Kon9TO7tlHf-7eWUbGw/s1600/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhi0_W-a6g9mduinJZSpza5iioshSq7HeTDWk9jhWIAc8iEgSL3zr9zkW9WcdAyNjW30Z9IM0xEbCD6vA32t3aUkb2n-eLG1yIrn1VKOh528e2ybAmFjak_NUk0Kon9TO7tlHf-7eWUbGw/s320/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="299" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">२<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">हमें गढ़ते हैं वो </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह कहते हैं कि नाक की सीध में चलते रहो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यही है रास्ता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दाएँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">-<span lang="HI">बाएँ देखना <span dir="RTL">गुस्ताखी है </span></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और रुकना समय की बरबादी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बस चलते रहो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और हो सके तो मूँद लो अपनी आँखें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंद कर लो अपने कान </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मत करो प्रश्न </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि हम चल चुके हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> बस यही है रास्ता <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस रास्ते पर बिना थके</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> अनवरत चलते जाने के
लिए</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होने गढ़े हैं कई सूत्र वाक्य </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो हमारी डूबती आँखों की चमक और</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भटकते कदमों की थकान को थाम सके<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस रास्ते पर ठीक ठीक चलते जाने के लिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्होने उधार दी हैं हमें अपनी जुबान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> अपनी आँखें</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपने कान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> पैर और बाकी सभी आवश्यक अंग</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ताकि हम बोले तो उनकी बोली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देखे बस उतना जितना उन्हें जरूरी लगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और सुने वही जितना सुनना हमें रास्ते पर बनाए रखे<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह बात दीगर है कि </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उधार की जुबान से बोला नहीं जाता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सिर्फ हकलाया जाता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ठीक वैसे ही जैसे किसी और के बताए रास्ते पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चला या दौड़ा नहीं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> सिर्फ रेंगा जाता है</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और अपनी आँखें बंद कर लेने का सीधा अर्थ होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बंद कर देना अपनी आत्मा के कपाट<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और यह सब करके हम पहुँच पाएँ वहाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि जहाँ तक पहुँच पाएँ हैं वो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अब यह कौन पूछे कि </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कहीं पहुँचने का अर्थ क्या वहीं होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो तय किया है उन्होने <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR-TFM5uaTVjoDcGv3CRMCDacXITNqOAOEAfnhXXsjAOGvt1pzKRMk1SwDesYx1Gaf76XJXwTGALEOUCYYpessYFZl_XsZBvaRvzXwsaEM8_ZjBJmEyMkdFnf9MFFVB4Nck7Nu8yzrIyA/s1600/IMG_376045309534427.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjR-TFM5uaTVjoDcGv3CRMCDacXITNqOAOEAfnhXXsjAOGvt1pzKRMk1SwDesYx1Gaf76XJXwTGALEOUCYYpessYFZl_XsZBvaRvzXwsaEM8_ZjBJmEyMkdFnf9MFFVB4Nck7Nu8yzrIyA/s320/IMG_376045309534427.jpeg" width="201" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">३<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">सीमा</span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;">,</span><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"> तुम्हें सलाम </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भोर के अंतिम तारे के आंखे मूंदने से पहले ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह जिंदा कर देती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">आँगन में पड़े अलसाए चूल्हे को</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी हड्डियों का ईंधन बनाकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> उलीचती है ढेर सारा
पसीना</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तब धधकती है चूल्हे में आग और ठंडी हो पाती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चार नन्हें मासूमों और दो बूढ़ी ठठरियों के पेट की जलन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सम्पन्न देश के मानचित्र से ओझल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक फटेहाल गाँव में रहती है सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पति के नाम की वैशाखियाँ कभी नहीं पहनी उसने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जानती वह सप्तपदी के मंत्रों का अर्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">फिर भी परदेश कमाने गए पति की जगह खड़ी है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बनकर उसके परिवार का आधार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बैल की तरह महाजन के खेत में अपना शरीर जोतती</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जानती थकना</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> रुकना या रोना</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जानती है तो बस चलना</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> बिना रुके</span>, <span lang="HI">बस चलते रहना</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हर साल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">महाजन की रकम चुकाने आया पति</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भले ही नहीं कर पाता काबू ब्याज की जानलेवा अमरबेल को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन कर जाता है अपनी मर्दानगी का सुबूत पक्का</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">डाल कर उसकी गोद में पीठ से चिपका एक और पेट</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तब भी नहीं रुकती सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक दिन के जाये को सास की गोद में लिटा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह निकल जाती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">कुछ और रोटियों की तलाश में </span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तेल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">–<span lang="HI">साबुन विहीन</span>, <span lang="HI">चीथरों में लिपटा
शरीर</span>,<span lang="HI"> सूखा चेहरा</span>, <span lang="HI">रूखे केश</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीमा नहीं जानती शृंगार की भाषा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बेमानी है उसके लिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">पेट के अलावा कोई और भूख</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन फिर भी जानती है वह</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब तक गरम गोश्त की महक रहेगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">रात के पिछले पहर बजती रहेगी सांकलें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और वह मुस्कुराएगी छप्पर में खोंसे अपने हँसिये को देखकर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नई रोशनी से दूर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">भारी भरकम शब्दों से बने कृत्रिम
विमर्शों से दूर</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शाम ढले अपने बच्चों को सीने से लिपटाए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> तारों की छाँव में</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुकून की नींद सोती है सीमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्योंकि उसे नहीं है भ्रम</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> कल का सवेरा लाएगा
कोई बड़ा बदलाव</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसे नहीं है इंतज़ार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> एक दिन वह ले पाएगी मुक्ति की
सांस</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्योंकि नहीं है उसे बैचनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> काट दे वह अपने जीवन
की बेड़ियाँ </span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह नहीं जानती समानता के अर्थ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">स्वतन्त्रता के मायने
</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इस सारी आपा धापी से परे वह अकेले ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खींच रही है अपने परिवार की गाड़ी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">अपने एक ही पहिये के
सहारे </span> <span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI"><span dir="RTL"></span> </span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हमारे सम्पन्न देश के एक फटेहाल गाँव में रह रही सीमा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अनजाने में ही रच रही है स्त्री<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>- विमर्श की एक सशक्त परिभाषा</span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बिना बुलंद किए कोई भी नारा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बिना थमाए अपने अधिकारों की फेहरिश्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी और के हाथों में</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सीमा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">तुम्हें मेरा सलाम </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्या तुम दे सकती हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">हम तथाकथित स्वतंत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">शिक्षित औरतों को</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी आधी हिम्मत भी उधार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">?<o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5tEF6q9AXCzNiE3nbHqhrukFSIs95vSxJX2mFzAw3_gkI4RF4xLXSJ-lHtTaCpu_pgipigWQU2lEjHT5RZcUN87HDF2M24vC5USDRFwTulCD2h-Rdv0ycVygs8brc_CvkN1aeOREZGkA/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi5tEF6q9AXCzNiE3nbHqhrukFSIs95vSxJX2mFzAw3_gkI4RF4xLXSJ-lHtTaCpu_pgipigWQU2lEjHT5RZcUN87HDF2M24vC5USDRFwTulCD2h-Rdv0ycVygs8brc_CvkN1aeOREZGkA/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">४<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">देवी </span></b><span style="font-size: 26.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दशमी की अंधियारी रात को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उठती थी देवी की सवारी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दुर्गा अस्थान से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नौ दिनों की निरंतर पूजा अर्चना के बाद </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ढम ढम बज उठते थे ढ़ोल </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चीरते दूर तक फैले सन्नाटे को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">विशाल प्रतिमा चौधरी के उदार राजकोष से निर्मित </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चुंधियाती थी आँखें अपने दिव्य सौन्दर्य से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">माहिषासुर मर्दिनी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लाल आँखों वाली माँ</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भय और श्रद्धा से झुके सिर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जल में प्रवाहित होने से पहले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अंतिम विदा कहने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खोईंछे में दूभी- धान भरने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आती थी अपनी सवारी के साथ चौधरी की हवेली पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">घूँघट में रहने वाली चिंतामनपुर वाली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आम औरत नहीं थी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो मुँह उठाए देख आती हैं मेला-ठेला </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खा आती हैं जलेबी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> और भर आती है कलाइयाँ दर्जन भर
चूड़ियों से</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह प्रतिष्ठापित थीं चौधरी की हवेली में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसके भार से लदी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> झुकी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वाक्य पूरा होने से पहले देख लेती थी कनखियों से चौधरी का चेहरा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पढ़ लेती थीं कि स्वीकृति के चिन्ह हैं या नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उस एक रात वह भी बन जाती थीं देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुल उठते थे चटाक- चटाक सभी देहबंध </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुले केश</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लाल नेत्र अंगारों से दहकते </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जैसे अब तक हृदय में समेट रखी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सभी कामनाओं को एक साथ धधका दिया हो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसके अंगारे चमक रहें हों आँखों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दह –दह </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देखो मत</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> जल जाओगे </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सिर झुका बैठ जाता था सारा घर
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चरणों पर लोट रहे होते चौधरी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा माँ ! क्षमा ! </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुझ नराधम को दे दो क्षमा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि तुम्हें मैं नहीं दे सका संतान </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और बांझ कही जाती हो तुम </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि विवाह के दस सालों बाद भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं जान पायी तुम देह सुख </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">क्षमा कि जड़ दिया तुम्हें तालों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जहां हवा भी नहीं आती मुझसे पूछे बिना </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चट चट चटाक पड़ती रहती थी लातें- थप्पड़ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और भाव विहल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> लीन मग्न चौधरी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">झटके से आकर पकड़ता था गबरू जवान ढोलिया </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो जानता था देवी उतारने का मंत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुस्कुरा उठती थी देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> फूल</span>,<span lang="HI"> इत्र</span>,<span lang="HI"> मिष्ठान </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">धूप</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> रूप</span>,<span lang="HI"> स्वाद </span>,<span lang="HI"> गंध </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खुल जाते थे तन और मन के बंद पड़े रेशे-रेशे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दशमी की उस गहन रात्रि में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दुर्गा अस्थान से उठ कर आती थीं देवी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">साल भर के लिए जल में विलय होने से पहले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दे जाती थी किसी को जीवन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक रात का <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">
<hr align="center" size="2" width="100%" />
</span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRv9PTzAOEWNpCazQZr_PI8AuU5SqblskwbWKgeHoteHnneS2-dCtu44laaRkr6uhfrnr0OsFZmQARUaxNC42-fiB6xxQzCiU8Mc1d-l9Mb1kKV1j5iIAkjxIXheIoDPM7LsMaQlw_9Ss/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRv9PTzAOEWNpCazQZr_PI8AuU5SqblskwbWKgeHoteHnneS2-dCtu44laaRkr6uhfrnr0OsFZmQARUaxNC42-fiB6xxQzCiU8Mc1d-l9Mb1kKV1j5iIAkjxIXheIoDPM7LsMaQlw_9Ss/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="213" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">५<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">चरित्रहीन </span></b><span style="font-size: 24.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी बेहया होती है वो औरतें</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो लिखी गयी भूमिकाओं में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शातिराना तरीके से कर देती है तब्दीली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और चुपके से तय कर जाती हैं
सफ़र</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शिकार से आखेटक तक का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अदा से पीछे करती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">माथों पर लटक आए रेशमी गुच्छे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और मुस्कुरा उठती हैं लिपस्टिक पुते होठों से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुनकर जहर में भिगोया संबोधन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘<span lang="HI">चरित्रहीन</span>’<span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी भाग्यशीला होती हैं वो औरतें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो मुक्त हैं खो देने के डर से वो तथाकथित जेवर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिसके बोझ तले जीती औरतें जानती हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसे उठाए चलना कितना बेदम करता जाता है पल-पल उन्हें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मुक्त </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> निर्बंध राग सी किलकती यह औरतें</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जान जाती हैं कि समर्पण का गणित है बहुत असंतुलित </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उनका ईश्वर बहुत लचीला है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़ी चालाक होती है ये बेहया औरतें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि जब इनके अंदर रोपा जा रहा होता है बीज़ दंभ का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह देख लेती हैं शाखाएँ फैलाता एक छतनार वृक्ष </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसकी सबसे ऊंची शाख पर बैठी छू आती हैं सतरंगा इन्द्रधनुष</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उन्हें पता है कि जड़ों पर नहीं है उनका जोर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खाद-पानी मिट्टी पर कब्जा है बीज के मालिक का </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शाखाओं तक पहुँचने के हर रास्ते पर है उसका पहरा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन गीली गुफाओं में फिसलते वह ढीली करता जाता है रस्सियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और खुलने लगते हैं आकाश के वह सारे हिस्से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो अब तक टुकडों में पहुँचते थे घर की आधी खुली खिडकियों से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सुनते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> ज़िंदगी को लूटने की कला जानती हैं यह आवारा औरतें </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इतिहास में लिखवा जाती हैं अपना नाम </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मरती नहीं अतृप्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">तिनके भर का ही सही </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कर देती हैं सुराख़ उसूलों की लोहे ठुकी दीवारों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और उसकी रोशनी में अपना नंगा चेहरा देखते </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बुदबुदा उठते हैं लोग </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">‘<span lang="HI">चरित्रहीन</span>’<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………<o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWhX50s2NCHvYrQNoNi9ibwbyzSFNwicJ7K_QmpZNU2yAaAunEYabV5E4GU4-v3sedTlQ-PnnZF4MfAn_O8lZDfT_zy2AkaGJcQFFixhwtS7ZHRqWzFMkeOUUQZFGIn056jXoqN4N899c/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="233" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhWhX50s2NCHvYrQNoNi9ibwbyzSFNwicJ7K_QmpZNU2yAaAunEYabV5E4GU4-v3sedTlQ-PnnZF4MfAn_O8lZDfT_zy2AkaGJcQFFixhwtS7ZHRqWzFMkeOUUQZFGIn056jXoqN4N899c/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="320" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">६<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">माफ करना मुझे</span></b><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कच्ची मिट्टी सी होती हैं अच्छी बेटियाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<br />
<span lang="HI">पकाई नहीं जाती आंच पर</span><br />
<span lang="HI">गढ़ा जाता है उन्हें ताउम्र ज़रूरत के हिसाब से</span><br />
<span lang="HI">फिर एक दिन बिखेर कर</span><br />
<span lang="HI">कर दिया जाता है हवाले नए कुम्हार के</span><br />
<span lang="HI">कि वह ढाल सके उसे अपने रूप में</span><br />
<br />
<span lang="HI">मुंह में ज़ुबान नहीं रखती अच्छी पत्नियाँ</span><br />
<span lang="HI">उन्हें होना चाहिए मेमनों की तरह</span><br />
<span lang="HI">प्यारी</span>, <span lang="HI">मासूम</span>, <span lang="HI">निर्दोष</span>,
<span lang="HI">असमर्थ</span><br />
<span lang="HI">जो ज़िबह होते हुए भी</span><br />
<span lang="HI">समेटे हों आँखों में करुणा</span>, <span lang="HI">क्षमा और प्रेम </span><br />
<br />
<span lang="HI">अच्छी माएँ</span>, <span lang="HI">निर्मित करती हैं परिवार का
भविष्य</span><br />
<span lang="HI">खींचने के लिए एक चरमराती गाड़ी</span><br />
<span lang="HI">वह तैयार करती है बैलों को<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खत्म कर देती है कोख में ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br />
<span lang="HI">कितनी धड़कनें</span><br />
<span lang="HI">एकाध आँसुओं के अर्घ्य से</span><br />
<br />
<span lang="HI">माफ करना मुझे</span>,<br />
<span lang="HI">कि मैंने नहीं सुनी तुम्हारी सीख</span><br />
<span lang="HI">कि मुझे भी होना था</span><br />
<span lang="HI">एक अच्छी बेटी</span>, <span lang="HI">पत्नी या माँ</span><br />
<span lang="HI">कि इन्हीं से बनता है घर </span><br />
<br />
<span lang="HI">दरअसल मैंने सुन ली थी</span><br />
<span lang="HI">उन घरों की नींव में दफन</span><br />
<span lang="HI">सिसकियाँ और आहें</span>,<br />
<span lang="HI">कि मैंने समझ लिया था कि</span><br />
<span lang="HI">उन दीवारों मे चुनी जाती हैं कई ज़िंदा ख्वाहिशें </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..<o:p></o:p></span></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhb55ghrrE8I2Dd2OrjTm22SIEexuvGwm7ygoJ3rShSxNKhlkPUQwwAUcZiiepT0AsT-9He_UuJczEqf0-KBRCs3uzN4RPlbu28KHXxv3gmgCxBZU-8OXCqdQqnWOFS7XpM0Mil1aPZs0k/s1600/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhb55ghrrE8I2Dd2OrjTm22SIEexuvGwm7ygoJ3rShSxNKhlkPUQwwAUcZiiepT0AsT-9He_UuJczEqf0-KBRCs3uzN4RPlbu28KHXxv3gmgCxBZU-8OXCqdQqnWOFS7XpM0Mil1aPZs0k/s320/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" width="201" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: Mangal; mso-fareast-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">७<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></b><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">कुछ दिन</span></b><span style="font-size: 20.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कुछ दिन बड़े कठिन होते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब मेरी आँखों में तैर जाते हैं कामना के नीले रेशे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लाल रक्त दौड़ता है दिमाग से लेकर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">पैरों के अंगूठे तक </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">एक अनियंत्रित ज्वार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लावे सा पिघल-पिघल कर बहता रहता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देह के जमे शिलाखंड से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मैं उतार कर अपनी केंचुली</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">समा देना चाहती हूँ खुद को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सख्त चट्टानों के बीच </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इतने करीब कि वह सोख ले मेरा उद्दाम ज्वर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मेरा सारा अवसाद</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI"> मेरी सारी लालसा </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और मैं समेट लूँ खुद में उसका सारा पथरीलापन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ताकि खिल सके नरम फूल और किलकती कोमल दूब</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कुछ दिन बड़े कठिन होते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब भूल कर और सब कुछ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मैं बन जाती हूँ सिर्फ एक औरत </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी देह से बंधी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी देह से निकलने को आतुर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चाहना के उस बंद द्वार पर दस्तक देती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जहां मेरे लिए अपनी मर्जी से प्रवेश वर्जित है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">.............................................................................................................................</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXR3DvRM5w2rawqsY4QhI5UlPPgNkkzwdjxNiluCz5JjFDX6eNhcv5iPaX4mTIiy6mhflLZ1Ch0okntSlUNOCHtf10kEUIimVEAnuxSezmZPgTglpWg8_huOamlMFh47F_UiwDepshUuc/s1600/11403143_1139093706106483_7246223702073703311_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhXR3DvRM5w2rawqsY4QhI5UlPPgNkkzwdjxNiluCz5JjFDX6eNhcv5iPaX4mTIiy6mhflLZ1Ch0okntSlUNOCHtf10kEUIimVEAnuxSezmZPgTglpWg8_huOamlMFh47F_UiwDepshUuc/s320/11403143_1139093706106483_7246223702073703311_n.jpg" width="200" /></a></div>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;"><br /></span></b></h1>
<h1 style="margin-left: 40.5pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-indent: -.25in;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 107%; mso-ascii-font-family: Cambria; mso-ascii-theme-font: major-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-font-family: Cambria; mso-hansi-theme-font: major-latin;">८-बिजूका </span></b><span style="font-size: 22.0pt; line-height: 107%;"><o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देह और मन की सीमाओं में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं बंधी होती है गरीब की बेटी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपने मन की बारहखड़ी पढ़ना उसे आता ही नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और देह उसकी खरीदी जा सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">टिकुली </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">लाली </span>,<span lang="HI">बीस टकिये या एक दोने
जलेबियों के बदले भी </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं पायी जाती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी कविता या कहानी में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जब आप उसे खोज रहें होंगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किताबों के पन्नों में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह खड़ी होगी धान के खेत में</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">,<span lang="HI">टखने भर पानी के बीच </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गोबर में सनी बना रही होगी उपले </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">या किसी अधेड़ मनचले की अश्लील फब्तियों पर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">सरेआम उसके श्राद्ध का भात खाने की मुक्त उद्घोषणा करती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">खिलखिलाती</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">अपनी बकरियाँ ले गुजर चुकी होगी वहाँ से</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आप चाहें तो बुला सकते हैं उसे चोर या बेहया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि दिनदहाड़े</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">ठीक आपकी नाक के नीचे से </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उखाड़ ले जाती है आलू या शक्करकंद आपके खेत के </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कब बांध लिए उसने गेहूं की बोरी में से चार मुट्ठी अपने आँचल में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">देख ही नहीं सकी आपकी राजमहिषी भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आपकी नजरों में वह हो सकती है दुष्चरित्र भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसे खूब आता है मालिक के बेटे की नज़रें पढ़ना भी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बीती रात मिली थी उसकी टूटी चूड़ियाँ गन्ने के खेत में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">यह बात दीगर है कि ऊँची – ऊँची दीवारों से टकराकर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दम तोड़ देती है आवाज़ें आपके घर की </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और बचा सके गरीब की बेटी को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">नहीं होती ऐसी कोई चारदीवारी<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं बन पाती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कभी एक अच्छी माँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसका बच्चा कभी दम तोड़ता है गिरकर गड्ढे में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कभी सड़क पर पड़ा मिलता है लहूलुहान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ह्रदयहीन इतनी कि भेज सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अपनी नन्ही सी जान को </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">किसी भी कारखाने या होटल में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">चौबीस घंटे की दिहारी पर<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">अच्छी पत्नी भी नहीं होती गरीब की बेटी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि नहीं दबी होती मंगलसूत्र के बोझ से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">शुक्र बाज़ार में दस रुपए में </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">मिल जाता है उसका मंगलसूत्र </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">उसके बक्से में पड़ी अन्य सभी मालाओं की तरह <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">आप सिखा सकते हैं उसे मायने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बड़े – बड़े शब्दों के </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिनकी आड़ में चलते हैं आपके खेल सारे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">लेकिन नहीं सीखेगी वह </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसके शब्दकोश में एक ही पन्ना है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जिस पर लिखा है एक ही शब्द </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">भूख <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">और जिसका मतलब आप नहीं जानते <span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">गरीब की बेटी नहीं जीती </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">बचपन और जवानी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह जीती है तो सिर्फ बुढ़ापा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जन्म लेती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">बूढ़ी होती है और मर जाती है </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">इंसान बनने की बात ही कहाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">वह नहीं बन पाती एक पूरी औरत भी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">दरअसल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">, <span lang="HI">वह तो आपके खेत में खड़ी एक बिजूका है </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">जो आजतक यह समझ ही नहीं पायी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">कि उसके वहाँ होने का मकसद क्या है<span dir="RTL"><o:p></o:p></span></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span dir="LTR"></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"></span>............................................................................................................................</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 13.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: Mangal, serif;"><span style="font-size: 17.3333px; line-height: 19.9333px;">रश्मि भारद्वाज जानी मानी युवा कवियित्री और मेराकी की संचालक हैं </span></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-62915908267245718312015-11-05T04:46:00.000-08:002015-11-05T04:46:04.486-08:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><u><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><br /></span></u></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<b><u><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">“प्रकृति व मानव के बहाने
जीवन उकेरते चित्रकार : कुंवर रवीन्द्र</span></u></b></div>
<div class="MsoNormal">
</div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;">कुंवर रवींद्र के चित्र एक
लोकतांत्रिक समाज की मांग करतें है जिसमे व्यक्ति को दबाने वाली तमाम सामंती
बन्धनों से मुक्ति की कामना है | व्यक्ति की अस्मिता का सवाल इनकी कला में बार बार
उभर कर आता है इस सवाल की रंगमयी तल्खी से सरोबोर रवींद्र के चित्र मानवता का पक्ष
में सुचिंतित प्रतिरोध का सृज़न करते प्रतीत होते हैं | </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लोकविमर्श में कुँवर रवीन्द्र के चित्रों
पर चल रही बहस मे हस्तक्षेप करते हुए युवा कवियित्री सरस्वती मिश्र ने अपना आलेख
भेजा है । जिसे आज हम लोकविमर्श मे प्रकाशित कर रहे हैं । सरस्वती चित्रों में
अन्तर्ग्रथित सूत्रों की पहचान करने में यथार्थ मानवीय जीवन के कठोर व कोमल
अनुभवों को तरजीह देती हैं ।</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> चित्रों पर आधारित उनकी कुछ कविताएं मेरे पास
हैं जिनमे रचना की पुनर्चना देखी जा सकती है । पहली बार उन्होने अपनी इस प्रविधि
को आलेख का आधार दिया है । सरस्वती मिश्र मे चित्र मूल्यांकन की पर्याप्त
सम्भावनाएं हैं हम आगे भी उनसे इस तरह के रचनात्मक सहयोग की अपेक्षा करेगें</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> | तो आइये पढतें है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDznqkxb5JTA_f1N9WuY7RiHyg7jefs_HGNwKWNJT8ol6SqJE1GF63xHZC98s37C7-B_gIDty4nqTZBRoXTomGFRicfG8CSZhcASpagnksuInvaOSyhobEowdnUjVWg9nYCJUL9C5WdUo/s1600/Aaj+11.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDznqkxb5JTA_f1N9WuY7RiHyg7jefs_HGNwKWNJT8ol6SqJE1GF63xHZC98s37C7-B_gIDty4nqTZBRoXTomGFRicfG8CSZhcASpagnksuInvaOSyhobEowdnUjVWg9nYCJUL9C5WdUo/s320/Aaj+11.jpg" width="199" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कुंवर रवीन्द्र के रचना
संसार का फलक अत्यंत व्यापक है | वे एक कुशल चित्रकार के साथ ही एक सजग कवि भी हैं
| कुंवर रवींद्र कैनवास के विशाल स्पेस में स्वयं अपना रंग तलाशती रंगतों के
चित्रकार हैं | वे अपने चित्रों में उपस्थित प्रकृति, मानव व चिड़िया इनके चित्रों
को एक अलग ही व्यक्तित्व देते हैं | अपने सभी चित्रों में कुंवर रवींद्र पर्याप्त
काव्यात्मक और संवेदनपूर्ण बने रहने में सफल रहे हैं | रंगों व रेखाओ की सक्रिय
उपस्थिति से वे रूपाकारों के भीतर उपस्थित रहने वाली छोटी, किन्तु बारीक व सक्रिय
संवेदनाओं को भी खोलते हैं | इनके रूपाकार मनुष्यत्व के अंदरूनी संवेगों को टटोलते
दिखाई पड़ते हैं | कुंवर रवींद्र ने अनगिनत कविताओं को अपने रंगों के सुन्दर व सहज
समायोजन से कविता पोस्टर का रूप दिया है | इन कविता पोस्टरों में उनके रंगों व
रेखाओं का सटीक इस्तेमाल कविताओं को और भी सम्प्रेषणीय बना देता है | </span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh73M7iOyOxNXP5Whn6hXmAn1frcB6BeZVH1saq8kaFf0DbNpf87NDhTNTFM6oFWqfjTJ7U6CR5rd64lYDPNnv-jwpYgIZ_5lRZ-Yet71tyh78apauxYBRimx0U48jC5qbnriY2K-bNE_o/s1600/AAJ+1.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh73M7iOyOxNXP5Whn6hXmAn1frcB6BeZVH1saq8kaFf0DbNpf87NDhTNTFM6oFWqfjTJ7U6CR5rd64lYDPNnv-jwpYgIZ_5lRZ-Yet71tyh78apauxYBRimx0U48jC5qbnriY2K-bNE_o/s320/AAJ+1.jpg" width="247" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">कुंवर रवींद्र के कविता पोस्टर शब्दों व रंगों के अद्भुत तालमेल
से उत्पन्न एक नए अर्थ को व्यंजित करते हैं | इस कविता चित्र में धूसर रंग के साथ
हरे व नारंगी रंग के समायोजन से समय के बदलाव को दर्शाया है |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj4p276kdl6qtzK945g16igaw3651yGp-aB1ohmiRJ2QWkH-ze_lr7zqtYv3e96fvxaonF98KDz8KrLfR8Qw5-rwHDMCnt_2XaBcDMSifqA9zHGYkHL3txic6DFBc3e-csNNChQD-QrsnM/s1600/AAJ+10.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj4p276kdl6qtzK945g16igaw3651yGp-aB1ohmiRJ2QWkH-ze_lr7zqtYv3e96fvxaonF98KDz8KrLfR8Qw5-rwHDMCnt_2XaBcDMSifqA9zHGYkHL3txic6DFBc3e-csNNChQD-QrsnM/s320/AAJ+10.jpg" width="200" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> आसमान में उड़ान भरती चिड़िया सर्वहारा वर्ग की आशाओं के प्रतीक-रूप
में आई है | यह चिड़िया समाज के शोषित वर्ग की उम्मीदों का प्रतीक है जो सारी
विवशताएँ तोड़ दूर गगन में उड़ान भरने को आतुर है |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi-FAbCEkoQlht69lYiZqXK03I08Bny6P6ye4vMQ9hrmg5TNADCevU8EJDBT6yYdNzA5AndnAUa3iiDQnwVtWgrZMOH-LxjQvzel1Li37OiP6_zpjim1ri-_N_EiJxAl2PwAd8-qTRh_AE/s1600/AAJ+2.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi-FAbCEkoQlht69lYiZqXK03I08Bny6P6ye4vMQ9hrmg5TNADCevU8EJDBT6yYdNzA5AndnAUa3iiDQnwVtWgrZMOH-LxjQvzel1Li37OiP6_zpjim1ri-_N_EiJxAl2PwAd8-qTRh_AE/s320/AAJ+2.jpg" width="230" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> कत्थई रंग की पृष्ठभूमि पर नीले रंग से बनी नृत्यांगना की यह
आकृति उसकी नृत्य-भंगिमा में एक प्रकार की आशा को अभिव्यक्त कर रही है | ऊपर की ओर
उठा हाथ और उन्मुक्त उँगलियाँ नारी की
मुक्ति की घोषणा कर रही है |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh-NyMA_gGZY8lVsNtPrKHQQVOcAoW5iu7XzhBqifiVum3XGPw_iKKQ3cFwra_B8g7D_tbZfpqrHYiUGBmkteOZYTuF3PY0d2o45w3GIDPDijchlkAxhHLfa6e1M4061y05GUGGzJHZQT4/s1600/AAJ+5.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh-NyMA_gGZY8lVsNtPrKHQQVOcAoW5iu7XzhBqifiVum3XGPw_iKKQ3cFwra_B8g7D_tbZfpqrHYiUGBmkteOZYTuF3PY0d2o45w3GIDPDijchlkAxhHLfa6e1M4061y05GUGGzJHZQT4/s320/AAJ+5.jpg" width="240" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> इस चित्र में रस्सियों से जकड़े व्यक्ति की भंगिमा में एक उम्मीद
दिखाई पड़ रही है | चेहरे का मटमैला रंग मेहनतकश जमीनी आदमी का प्रतीक है | जंजीरों
में जकड़ा ये चेहरा ऊपर की ओर देख रहा है मानो व्यवस्था की उत्पीड़क जकड़न से मुक्त
होकर बदलाव का स्वप्न देख रहा हो |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiD_vyMd4shlKJCsv3EpZv0PJnwzh_UKJwzBr_ArE_jLCDLM5SgmR2rd1d2h52P7qiwxJTys9M8ue0R7PdqoknOVN4IchyzRBuSDEN0Aqsvoe52F0C2cfiZoaIRZzYbbtIBldkMEFtIqsk/s1600/AAJ+3.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiD_vyMd4shlKJCsv3EpZv0PJnwzh_UKJwzBr_ArE_jLCDLM5SgmR2rd1d2h52P7qiwxJTys9M8ue0R7PdqoknOVN4IchyzRBuSDEN0Aqsvoe52F0C2cfiZoaIRZzYbbtIBldkMEFtIqsk/s320/AAJ+3.jpg" width="237" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> सिलेटी पृष्ठभूमि पर बना घर का दरवाजा, ऊपर की ओर जाकर ख़त्म होती
सीढियां और मनुष्य का चेहरा सामाजिक विसंगतियों का प्रतीक बनकर इस चित्र में आये
हैं | इस चित्र में रंगतों का सधा हुआ आलेप इसकी प्रभावशीलता को बढ़ा रहा है |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhu5daZW6Hekog-nWjvYZ0ri2HMqtFeQ1Q5Uzd0eW1L9TdpsZDd609N9oBCZjdrQQcmBvUVi4amO88JmsXdmlBq-GlrJ6I5n-1Gq9jLyLbts-C_-SefD4D2rYnRwLfwO-q9FbzNw3WURC0/s1600/AAJ+8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhu5daZW6Hekog-nWjvYZ0ri2HMqtFeQ1Q5Uzd0eW1L9TdpsZDd609N9oBCZjdrQQcmBvUVi4amO88JmsXdmlBq-GlrJ6I5n-1Gq9jLyLbts-C_-SefD4D2rYnRwLfwO-q9FbzNw3WURC0/s320/AAJ+8.jpg" width="247" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> सफ़ेद, नारंगी व नीले रंग के शालीन प्रयोग वाले इस चित्र में दिखता
आधा चाँद अंधेरों में भी चिंगारी या चेतना का प्रतीक बनकर आया है | मनुष्य की
उम्मीद के रूप में नीले रंग की चिड़िया इस चित्र में भी उपस्थित है | आकाश में उडती
चिड़िया मनुष्य में नित्यप्रति उत्पन्न होने वाली आशा जैसी है जो दिनभर खटने के बाद
रात में देखे मीठे सपनों में उड़ाने भरती है | मेहनतकश व्यक्ति में संचित आशा ही
उसके जीवन का आधार होती है जिसके सहारे वह अपना पूरा जीवन गुजार लेता है | </span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhweJcT3P_TVoVSYvWvVeHI-z-9K9Z9d-HsK-Nb-M80HwyKKuyDdJDDjl5gFhL3nvdbKI1Ca2Nt5LtcJg5iiDLxTe2agIXjnazRgeiTUw-pkEyiJt2KLi8RJTbod-bNKs8Tf8qgg9zoKRA/s1600/AAJ+6.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhweJcT3P_TVoVSYvWvVeHI-z-9K9Z9d-HsK-Nb-M80HwyKKuyDdJDDjl5gFhL3nvdbKI1Ca2Nt5LtcJg5iiDLxTe2agIXjnazRgeiTUw-pkEyiJt2KLi8RJTbod-bNKs8Tf8qgg9zoKRA/s320/AAJ+6.jpg" width="247" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> इस चित्र में स्वरक्षा की मुद्रा में खड़ी स्त्री वस्तुतः आदिवासी
चेतना का प्रतीक है| उसके शरीर का मिटटी जैसा रंग उसके धरती से सीधे जुड़े होने की
अभिव्यक्ति कर रहा है | बालों में लगा फूल जहाँ उसकी कोमलता व सौन्दर्य को प्रकट
कर रहा है वहीँ दूसरी ओर मुखमुद्रा व हाथ में लिया हथियार उसकी दृढ़ता व शक्ति को
व्यंजित कर रहा है |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEitj8GnnR-wuO4LyVDsc5woMtBrdzvSDVHAXxp4KXh-LGuxhnrRTHw2I4PMjmV4lu1lqyD7ZJ1EIrhtHGtBdmaJ__zEXd566DUY-C__vpSs5GF6nJPhAn8ZzRKgVi4MjHGnplVm1PHfMnY/s1600/AAJ+7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEitj8GnnR-wuO4LyVDsc5woMtBrdzvSDVHAXxp4KXh-LGuxhnrRTHw2I4PMjmV4lu1lqyD7ZJ1EIrhtHGtBdmaJ__zEXd566DUY-C__vpSs5GF6nJPhAn8ZzRKgVi4MjHGnplVm1PHfMnY/s320/AAJ+7.jpg" width="281" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> कुंवर रवींद्र अकसर नीले रंग की पृष्ठभूमि में हरे रंग से चित्र
उकेरते हैं | नीला रंग शोषित व सर्वहारा वर्ग का प्रतीक बन कर उनके चित्रों में
आता है | इस चित्र में नीली पृष्ठभूमि में हरे रंग की पट्टियां हैं | यह हरा रंग
समाजवाद व लोकचेतना का प्रतीक है | समाज की इस बुनावट में अटका व्यक्ति पीले रंग
की चिड़िया से संवाद सा करता प्रतीत हो रहा है मानो पूछ रहा हो कि जमीन के दबे
कुचले वर्ग को कब समाज की मुख्यधारा में स्थान मिलेगा |</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgrlALDyT1dS18Hyhub78UirZyPaKqBuZpRPwgdLvjC6_wXgFy8J-vbxDfgetscrbJykiqwAUVSE8ClTF6tfWgAOco7izj6h2Qilzw_JXSlvl0sdV9wAXnVwxEYpjxtoyqLoVKrayA3axk/s1600/AAJ+9.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgrlALDyT1dS18Hyhub78UirZyPaKqBuZpRPwgdLvjC6_wXgFy8J-vbxDfgetscrbJykiqwAUVSE8ClTF6tfWgAOco7izj6h2Qilzw_JXSlvl0sdV9wAXnVwxEYpjxtoyqLoVKrayA3axk/s320/AAJ+9.jpg" width="247" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> हरे रंग की चमकदार पृष्ठभूमि में बैठा यह आदमी ऊपर की ओर देख रहा
है | चित्र में चिड़िया व आदमी एक दूसरे से कुछ कहते हुए से प्रतीत हो रहे हैं |
आदमी के चेहरे पर दो रंगों का इस्तेमाल है जो उसके दोहरे चरित्र को दर्शा रहा है |
</span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjtqFYOmYmttNrGYfiCc0nQRzAHPs1lqfDV6ciVOc4jKXl7KJXIKokyP0yirnndH-l8rfx-ygLdsvIPhUasLBTqkUa3wLWR2gxEyIQ2musQVF2_GvgZTh4skPtJi0mL7foy-a_GQadsCWQ/s1600/AAJ+4+B.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjtqFYOmYmttNrGYfiCc0nQRzAHPs1lqfDV6ciVOc4jKXl7KJXIKokyP0yirnndH-l8rfx-ygLdsvIPhUasLBTqkUa3wLWR2gxEyIQ2musQVF2_GvgZTh4skPtJi0mL7foy-a_GQadsCWQ/s320/AAJ+4+B.jpg" width="241" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> आज के समय का यथार्थ उनके चित्रों व कविता का विषय है | इस चित्र
में एक चेहरे में दो चेहरे दिखाई दे रहे हैं | विकृत चेहरा आज के खतरनाक समय में
गायब होती जा रही मनुष्यता का प्रतीक है | दूसरा चेहरा आज के मनुष्य के चेहरे पर
चढ़े नकली चेहरे जैसा प्रतीत हो रहा है | </span><o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> सामाजिक उत्थान और नारी स्वतंत्रता से सम्बंधित उनके विचारों में
दृढ़ता और विकास का अद्भुत सामंजस्य मिलता है | सामाजिक जीवन की गहरी परतो को भेदती
इतनी तीव्र दृष्टि, नारी-जीवन की विषमताओं व शोषण को व्यक्त करते चित्रों में
ब्लेड सा तीखापन और निम्नवर्गीय निरीह व साधनहीन मनुष्यों के अनूठे अंकन इनके
चित्रों की ख़ास विशेषतायें है |</span><o:p></o:p></div>
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> लगातार काम करने वाले वर्तमान चित्रकारों में कुंवर रवींद्र एक
प्रतिष्ठित कलाकार के रूप में हमारी अभिशंसा के अधिकारी हैं और हम उनकी कृतियों
में हर नए रचना-पडाव के प्रति आशान्वित | </span><br />
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><br /></span>
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> सरस्वती मिश्र युवा कवियित्री और लेखिका हैं विभिन्न पत्रिकाओं में इनकी कवितायें छपती रहती है </span></div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-20971903203007059262015-09-26T06:02:00.000-07:002015-09-26T06:02:02.964-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> ब्रिजेश नीरज की कवितायें <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">ब्रिजेश नीरज युवा
पीढी के बेहतरीन कवि हैं उनकी आरम्भिक कविताओं और नई कविताओं के बीच उनकी रचनात्मक
परिपक्वता का अन्तर स्पष्ट देखा जा सकता है । भूमंडलीकरण की औपनिवेशिक
परिस्थितियों से उपजे सामाजिक </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, <span lang="AR-SA">राजनैतिक </span>, <span lang="AR-SA">सांस्कृतिक सवालों को उनकी कविता</span>
<span lang="AR-SA">में बडी शिद्दत से उठाया गया है। ब्रिजेश की कविताओं का विषय
मनुष्यता है । मानव जीवन की चिन्ताएं और रोजमर्रा की छोटे बडे टकराव जिनसे आदमी
त्रसित होता है उनकी कविताओं की अन्तर्वस्तु है । आदमी और आदमियत के अलगाव पर तमाम
अवस्थितियों की गहरी पडताल करते हुए उनकी कविता सामयिक बेचैनी का रूप अख्तियार कर
लेती है । यह बेचैनी पूंजीद्वारा तेजी से बदली जा रही लोकतान्त्रिक संस्थाओं और
मूल्यों के संरक्षण के प्रति है । वर्तमान विकास के आवरण मे लिपटे व्यापारवाद </span>,
<span lang="AR-SA">धार्मिक कट्टरतावाद के प्रति वैचारिक आक्रोश को उनकी भाषा और
बुनावट के सन्दर्भ में भी परखा जा सकता है इस सन्दर्भ में मै यही कहूंगा कि उनकी
भाषा प्रतिरोध की भाषा है । व्यवस्था द्वारा कुचले गये आदमी की युद्धरत भाषा है ।
यहां</span> <span lang="AR-SA">पर ब्रिजेश नीरज अनावश्यक प्रयोगों से बचते
हुए लोकभाषा को तरजीह देते हैं उनकी गांव और घरेलू सन्दर्भ की कविताओं में इस
भाषाई विशिष्टता को देखा जा सकता है ।</span> भाषागत प्रयोगों से बचकर लोकभाषा का
आश्रय लेना यथार्थ को और अधिक पुष्ट कर देता है आज महानगरीय नवयुवा पीढी वगैर समझे
बूझे बौद्धिक समुदाय में प्रचलित कुछ शब्दावलियों के द्वारा कविता का वितान खडा कर
रहे हैं यह प्रवृत्ति घातक है ऐसे में कविता </span>'<span lang="AR-SA">उबाऊ</span>'
<span lang="AR-SA">या </span>'<span lang="AR-SA">बासी</span>' <span lang="AR-SA">प्रतीत
होती है । जब हमारे पास लोकभाषा का अथाह भंडार है तो उन्हे नये सन्दर्भ देकर क्यों
न प्रयोग करें ब्रिजेश नीरज यही कर रहे हैं जैसे उनकी कविता मे आया शब्द </span>'<span lang="AR-SA">फदकती दाल की तरह</span>' <span lang="AR-SA">फदकती शब्द ठेठ देहाती है
तो उबलने या पकने के अर्थ मे प्रयुक्त होता है ब्रिजेश जी ने इसे </span>'<span lang="AR-SA">जीवन</span>' <span lang="AR-SA">चेतना की अर्थवत्ता दी है यदि इस पंक्ति
में उबलती</span> <span lang="AR-SA">या पकती शब्द रख दिया जाय पूरी कविता का
सौन्दर्य भहराकर बैठ जाएगा समूचे कवितांश में फदकती शब्द की उपस्थिति ही
महत्वपूर्ण है ऐसे बहुत से प्रयोग इनकी कविताओं में हैं जो मानव जीवन की एकांगी
अर्थच्छवियों से आगे बढकर</span> <span lang="AR-SA">जिन्दगी झेलने की पीडा और
अस्तित्व को समझाने में कारगर हैं । ब्रिजेश नीरज जी ने मुझे पढने के लिए अपनी नयी
कविताएं भेजी थी अत: उनमे से कुछ कविताएं मैं आप सब के लिए लोकविमर्श में प्रकाशित
कर रहा हूं । कविताओं के साथ चित्र वरिष्ठ चित्रकार कुवंर रवीन्द्र जी</span>
<span lang="AR-SA">के हैं ।तो आईए पढते हैं ब्रिजेश नीरज की कविताएं</span> <o:p></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgv3VYchaVFiLpJtCDfhwG9YTpJgUdZZ0tYQFEuVuEanSIMSEb5k9Gu_jy-Fml_M81tLOocskVy69RAHwD9EBg-oc-7vbgqnZG7tI4j2V9CkiHVOFKhol1nKcSK0m3i-eexxTrooRBYm0I/s1600/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgv3VYchaVFiLpJtCDfhwG9YTpJgUdZZ0tYQFEuVuEanSIMSEb5k9Gu_jy-Fml_M81tLOocskVy69RAHwD9EBg-oc-7vbgqnZG7tI4j2V9CkiHVOFKhol1nKcSK0m3i-eexxTrooRBYm0I/s320/11741053_1141721339177053_5218719710981225301_o.jpg" width="201" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">1-</span></u><b><u><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेम की कुछ
बातें</span></u></b><u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></u></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">क्या मित्र तुम भी कैसी बातें लेकर बैठ गए </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं नहीं रच पाता प्रेम गीत <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रूमानी बातों से बासी समोसे की बास आती है मुझे </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माशूक की जुल्फों की जगह उभर आती हैं </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आस-पास की बजबजाती नालियाँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रेमिका के आलिंगन के एहसास की जगह </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जकड़ लेती है पसीने से तर-ब-तर शरीर की गंध </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम हँस रहे हो </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं, नहीं, मेरा भेजा बिलकुल दुरुस्त है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">देखो मित्र, </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूखा पेट रूमानियत का बोझ नहीं उठा पाता </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी पथरीली जमीन पर चलते </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं उभरती देवदार के वृक्षों की कल्पना </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सूखते एहसासों पर चिनार के वृक्ष नहीं उगते </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बारूद की गंध से भरे नथुने
</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं महसूस कर पाते बेला की महक </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब प्रेम </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">युवती की नंगी देह में डूब जाना भर हो </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तब कविता भी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">पायजामे में बंधे नाड़े से अधिक तो नहीं </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ऐसे समय </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब बिवाइयों से रिसते खून के कतरों से </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बदल रहा है मखमली घास का रंग</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लिजलिजे शब्दों का बोझ उठाए </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कितनी दूर चला जा सकता है
</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शक्ति द्वारा कमजोर के अस्तित्व को </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नकार दिए जाने के इस दौर में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब पूँजी आदमी को निगल रही हो </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं मौन खड़ा </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बौद्धिक जुगाली करती </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नपुंसक कौम का हिस्सा नहीं बनना चाहता </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjA9-bvnf6uVrH8vLEysYw1YI4JU7q_oCg6aVEXKgfy6KbeKMniV9wrf0VrEj8-84G5odH7UKJEoMjG9lq7mveu43gWbETLaeyK1BHdSMG_uLZ_Q4tXgVY_Ix3H3lO1Qf6TYddsRE9Uql0/s1600/22101_1077547715594416_1128852687287451151_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjA9-bvnf6uVrH8vLEysYw1YI4JU7q_oCg6aVEXKgfy6KbeKMniV9wrf0VrEj8-84G5odH7UKJEoMjG9lq7mveu43gWbETLaeyK1BHdSMG_uLZ_Q4tXgVY_Ix3H3lO1Qf6TYddsRE9Uql0/s320/22101_1077547715594416_1128852687287451151_n.jpg" width="243" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;">2-</span></u><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">प्रतिरोध </span></u></b><u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बुझा
दिए जाने के बाद भी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बची
रह जाती है आग </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कहीं
न कहीं </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जुबान
काट दिए जाने </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कलम
तोड़ दिए जाने </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किताबें
नष्ट कर देने के बाद भी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शेष
रह जाते हैं शब्द </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा
में तैरते </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा
तो बहेगी ही </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नहीं
रोक सकते हवा का बहना </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बहेगी
हवा</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दूर
तक फैलेंगी शब्दों की चिंगारियाँ <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiBbryzmOyfhiA4oXqyT7pfDN7GvQJtf2xw9juwTuQkym72fOChs25vSijks4OOdYm1ca8xC50QsGP603dyv14C7-H8Cfgy3gXRJBf-4AUI39KqaJdi2D5T0jeyBBgBJid81Buwks1D4PY/s1600/11020249_1078912738791247_5991543439621449890_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiBbryzmOyfhiA4oXqyT7pfDN7GvQJtf2xw9juwTuQkym72fOChs25vSijks4OOdYm1ca8xC50QsGP603dyv14C7-H8Cfgy3gXRJBf-4AUI39KqaJdi2D5T0jeyBBgBJid81Buwks1D4PY/s320/11020249_1078912738791247_5991543439621449890_n.jpg" width="217" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;">3-</span></u><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मरा हुआ आदमी </span></u></b><u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इस
तंत्र की सारी मक्कारियाँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझता
है आदमी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी
देख और समझ रहा है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिस
तरह होती है सौदेबाज़ी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">भूख
और रोटी की </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जैसे
रचे जाते हैं </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धर्म
और जाति के प्रपंच </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गढ़े
जाते हैं </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शब्दों
के फरेब </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकिन
व्यवस्था के सारे छल-प्रपंचों के बीच </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रोटी
की जद्दोजहद में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी
को मौका ही नहीं मिलता </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कुछ
सोचने और बोलने का </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
इसी रस्साकसी में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक
दिन मर जाता है आदमी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">साहेब!
</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">असल
में आदमी मरता नहीं है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मार
दिया जाता है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">वादों
और नारों के बोझ तले </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लोकतांत्रिक
शांतिकाल में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">यह
एक साजिश है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तंत्र
की अपने लोक के खिलाफ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उसे
खामोश रखने के लिए </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">कब
कौन आदमी जिन्दा रह पाया है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">किसी
युद्धग्रस्त शांत देश में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जहाँ
रोज गढ़े जाते हैं </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हथियारों
की तरह नारे </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी
के लिए </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">आदमी
के विरुद्ध </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकिन
हर मरे हुए आदमी के भीतर </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुलग
रही है एक चिता </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जो
धीरे-धीरे आँच पकड़ेगी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धीरे-धीरे
हवा तेज़ हो रही है </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHjLbNbm2m40UGOYJXRcL3YzGeE0ONz2wcLKk5XONqma6A3kpUMLVB8ycuyWzc8dl7acry8Zk5ZltnVlm21ClLoGATKQC5E8DVpVowm5YyC8BLxmnLDmZq__gxCU_f49KTgS_U7jjODU8/s1600/11012355_1139094442773076_5446841262553080506_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHjLbNbm2m40UGOYJXRcL3YzGeE0ONz2wcLKk5XONqma6A3kpUMLVB8ycuyWzc8dl7acry8Zk5ZltnVlm21ClLoGATKQC5E8DVpVowm5YyC8BLxmnLDmZq__gxCU_f49KTgS_U7jjODU8/s320/11012355_1139094442773076_5446841262553080506_n.jpg" width="210" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><br /></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;">4-</span></u><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सफ़दर हाशमी </span></u></b><u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">(सफ़दर
हाशमी की २५वीं पुण्य तिथि पर) </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम
समझते हो </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
मर गया </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">लेकिन
मैं जिन्दा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
जिन्दा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">घास
पर ओस की तरह </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फूलों
में पैठी खुशबू सा </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
जिन्दा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">रसोई
में फदकती दाल की तरह </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">चूल्हे
पर सिंकती रोटी की तरह </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
जिन्दा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">बच्चे
की आँखों में तैरती भूख में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">औरत
के जिस्म में पलती साँस में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
जिन्दा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मंदिर
की घण्टियों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुबहो-शाम
की अजानों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">गिरजाघरों
की प्रार्थनाओं में</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दा
हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
देख रहा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तुम्हारे
रंग बदलते तेवर </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सुन
रहा हूँ तुम्हारी व्याख्याएँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समझ
रहा हूँ तुम्हारी परिभाषाएँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मैं
जिन्दा हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">सारी
संकीर्णताओं से परे </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">दिमाग
में उपजते नए विचारों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दा
हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">संघर्ष
के नारों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">हवा
में लहराती मुठ्ठियों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जिन्दा
हूँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">शिराओं
में बहते खून के कतरों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मजदूर
के पसीने की बूँदों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">एक
दिन तुम्हें एहसास होगा </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मेरे
जिन्दा होने का </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जब
पसीना उठेगा ज्वार-भाटे सा, </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">इन
अट्टालिकाओं के बीच </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">नारे
गुजरेंगे अंधड़ से, </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">फट
पड़ेगी भूख बादल सी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">उस
दिन तुम्हारी सारी परिभाषाएँ </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ढह
जाएँगी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ताश
के पत्तों सी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">और
व्याख्याएँ विलीन हो जाएँगी </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">समुद्र
की अतल गहराइयों में </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgZ8GUC1ig4cqACSVqsnfQS0HKN5QK9Ul7owb8EIWD7Bmv2gGLf7GW4sIUsf6ErkSmu6E0PRleU8AlEgww1fbtmTuEuQBHbLyeGYotegPjpd4K_SSfKTfHHYhCa1A_AA2JQmxJCb5HJsto/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgZ8GUC1ig4cqACSVqsnfQS0HKN5QK9Ul7owb8EIWD7Bmv2gGLf7GW4sIUsf6ErkSmu6E0PRleU8AlEgww1fbtmTuEuQBHbLyeGYotegPjpd4K_SSfKTfHHYhCa1A_AA2JQmxJCb5HJsto/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" width="215" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p><br /></o:p></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;">5-</span></u><b><u><span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अँधेरे से लड़ने के
लिए </span></u></b><u><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"><o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">अँधेरे
से लड़ने के लिए </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">धूप
जरूरी नहीं होती </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरी
नहीं होते चाँद और सूरज </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरी
नहीं दीपक </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">तेल
से भीगी बाती </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">माचिस
की तीली</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">जरूरी
है आग </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">मन
के किसी कोने में सुलगती आग </span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhw65k3fSoguMbGT2NVjPdf7rmyZZT8LFg3TXO6Gh0Dv7NDrxeQFTjvr-PRssRRYBgB0B7LUy7WJGnR0sTBingidUlfU8yIiQQOI28jD0mNFLIOeXjkgXTKFpecHNzSdCCh03789KuUfPg/s1600/manoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhw65k3fSoguMbGT2NVjPdf7rmyZZT8LFg3TXO6Gh0Dv7NDrxeQFTjvr-PRssRRYBgB0B7LUy7WJGnR0sTBingidUlfU8yIiQQOI28jD0mNFLIOeXjkgXTKFpecHNzSdCCh03789KuUfPg/s320/manoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.JPG" width="228" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">6-सोचता</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">हूँ</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">द्वार</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">पर</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">दीपक</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">जला</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="background: white; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">लूँ</span></u><u><span style="background: white; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold;"> </span></u><u><span style="border: none windowtext 1.0pt; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-weight: bold; mso-border-alt: none windowtext 0in; padding: 0in;"><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--></span></u><u><span style="font-size: 18.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">अब</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">तिमिर</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">की</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">शक्ति</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">को</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">कुछ</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">आज़मा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">लूँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">सोचता</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">हूँ</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">द्वार</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">पर</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">दीपक</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">जला</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">लूँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">सर्द</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">सी</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">प्रतिकूल</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">बहती</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">ये</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">हवाएँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">अक्षरों</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">से</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">एक</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">चिंगारी</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">बना</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">लूँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">मन</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">में</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">अंकित</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">चित्र</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">धुँधले</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">हो</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">चले</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">हैं</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">गीत</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">यादों</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">के</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">ज़रा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">फिर</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">गुनगुना</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">लूँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">हो</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">सके</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">कम</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">रीतने</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">का</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">भाव</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">शायद</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">यदि</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">कहीं</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">से</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">बस</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">नयन</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">भर</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">स्वप्न</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">पा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">लूँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">अग्नि</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">में</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">प्रतिरोध</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">की</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">समिधा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">बनेगी</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">वेदना</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">को</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">और</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">थोड़ा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">सा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">जगा</span><span style="font-size: 16.0pt;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 16.0pt;">लूँ</span><span style="font-size: 16.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgm2Bvr8UgpS6wmJojQ37PMDb0WCjQPMkiiANwDFKRhpL8C6DSlmkwqie3Np86f0b7gkjDwhJBYXdLfLuhYHTXrEx8AAn55LCKxMV80Q9bjGtBiYSwX0G5Z6XB2LrI5z_kbJDsSyRTkOE/s1600/%25E0%25A4%25AC%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%259C%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B6+%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%259C.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjgm2Bvr8UgpS6wmJojQ37PMDb0WCjQPMkiiANwDFKRhpL8C6DSlmkwqie3Np86f0b7gkjDwhJBYXdLfLuhYHTXrEx8AAn55LCKxMV80Q9bjGtBiYSwX0G5Z6XB2LrI5z_kbJDsSyRTkOE/s320/%25E0%25A4%25AC%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%259C%25E0%25A5%2587%25E0%25A4%25B6+%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25B0%25E0%25A4%259C.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA">
</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ansi-font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: HI; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: "Times New Roman";">ब्रिजेश नीरज युवा कवि है लखनऊ में रहतें है जनवादी लेखक
संघ के सक्रिय सदस्य हैं </span><o:p></o:p></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com15tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-75813666993441471242015-09-24T06:06:00.000-07:002015-09-24T06:06:24.983-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEia3mFQ0XAOgTZD5CAcELyOv6E4LRhZSDbmT8TT08I_KCriELHL3n4YFfiPxOfVgzeCb9nRM0tpQ_xQtQ2ovEoN_PChD4h_svUKnst2P5KcPE6tstOHpJoF5UdxnfpM3v55rT_j0oOJy24/s1600/062.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEia3mFQ0XAOgTZD5CAcELyOv6E4LRhZSDbmT8TT08I_KCriELHL3n4YFfiPxOfVgzeCb9nRM0tpQ_xQtQ2ovEoN_PChD4h_svUKnst2P5KcPE6tstOHpJoF5UdxnfpM3v55rT_j0oOJy24/s320/062.JPG" width="320" /></a></div>
<br />
<br />
<br />
<br />
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt; line-height: 115%;">वरिष्ठ चित्रकार कुँवर रवीन्द्र
से </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt; line-height: 115%;">महेश चंद्र पुनेठा की बातचीत-</span><br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">वरिष्ठ चित्रकार कुँवर रवीन्द्र
का स्नेह प्राप्त करना मेरे लिए फेसबुक की महत्वपूर्ण उपलब्धि रही है।फेसबुक पर उनसे
मेरा पहला परिचय उनके चित्ताकर्षक कविता पोस्टरों के माध्यम से ही हुआ। धीरे-धीरे यह
परिचय उनके चित्रों-कविता पोस्टरों-कविताओं और चैटिंग से प्रगाढ़ता में बदल गया। उनके
साथ होने वाले संवाद में मैंने पाया कि उनके भीतर एक बड़ा चित्रकार ही नहीं एक बड़ा इंसान
भी है।यह संयोग आज के समय में दुर्लभ से दुर्लभतर होता जा रहा है। एक अच्छा चित्रकार
और उस पर भी उच्च अधिकारी होना उनके भीतर कभी कोई अहंकार पैदा नहीं कर पाया। उनके इस
व्यक्तित्व ने मुझे हमेशा बहुत अधिक प्रभावित किया इसी के बल पर मैं कभी भी उनके मैसेज
बाक्स में धड़ल्ले से धमक पड़ता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मुझे याद नहीं
पड़ता कि उन्होंने कभी बातचीत में अनिच्छा व्यक्त की हो। इस बातचीत की शुरूआत भी उनके
साथ होने वाली चैटिंग से ही हुई जिसके माध्यम से मुझे उन्हें और गहराई से जानने का
अवसर मिला। उनके मन की सरलता के दर्शन हमें इस बातचीत में भी होते हैं। एक चित्रकार
के रूप में वह किसी परिचय के मोहताज नहीं हैं। आज प्रकाशित हो रही हिंदी की तमाम लघु
पत्रिकाओं में से हर दूसरी या तीसरी पत्रिका के आवरण पृष्ठ उनकी पेंटिंग से सजे होते
हैं। उनके अब तक लगभग सत्रह हजार से अधिक चित्र प्रकाशित हो चुके हैं। हिंदी के अनेक
कविताओं और लघुकथाओं पर पोस्टर बना चुके हैं
जिनकी भोपाल</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रायपुर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जगदलपुर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">बस्तर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">बिलासपुर</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">भिलाई</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">धमतरी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">लखनऊ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">वर्धा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रानीखेत
सहित देश के अनेक छोटे-बड़े शहरों में प्रदर्शनी लग चुकी है। प्रस्तुत है चैटिंग और
ई-मेल से समय-समय पर हुई बातचीत-</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">1- </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप स्वयं को एक कवि कहलाना
चाहेंगे या चित्रकार और क्यों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-चित्रकार। वैसे
भी एक चित्रकार बेहतर कवि होता है और एक बेहतर कवि एक बेहतर चित्रकार ही होता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 2-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप अपने को चित्रकला की किस परम्परा से जोड़ते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-छोटी बुद्धि का
व्यक्ति हूँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">परम्परा वगैरह मेरी समझ से
बाहर की चीज है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">3-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एक अच्छी पेंटिंग में किन-किन
तत्वों का ध्यान रखा जाना चाहिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र- विषय का चयन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">संयोजन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">स्पेस</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">सौन्दर्य और संप्रेषणीयता।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">4-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप चित्रकला की किस विधा
में अपने आप को सबसे अधिक सहज और संतुष्ट पाते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र-अमूर्त चित्रण में।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">5-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप कविता और चित्रकला दोनों
में बराबर सक्रिय हैं। आप इन दोनों के बीच कैसे संतुलन बना लेते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जबकि चित्रकला बहुत अधिक समय की माँग करती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र -समय की मांग तो
दोनों ही करती हैं। दरअसल मैं कवि नहीं हूँ मूलतः चित्रकार हूँ। हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मेरे लिए एक चित्र एक कविता है जिसके माध्यम से अपनी सोच समझ
या संवेदना व्यक्त करता हूँ।फिर जब अपनी बात चित्र में व्यक्त नहीं कर पाता तो लिख
लेता हूँ। मेरी दृष्टि में एक अच्छी कविता एक अच्छा चित्र होती है और एक अच्छा चित्र
एक अच्छी कविता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">इस आधार पर संतुलन
बना रहता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">6-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप रोज पेंटिंग को कितना
समय देते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">नौकरी के साथ यह कैसे संभव
हो पाता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-नौकरी के बाद बचे
समय का अधिकाँश भाग</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">लगभग पूरी रात</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">३०-३५ वर्षों से करते हुए अब आदत में शुमार हो चुका है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgy7wyTlT44c-69QKh_TrQVIJqepqfvD5pssLX-pIuNPV_-_lpy0wxeVeeAOyttOqKnwXU_9patiubLUS_P6U-2cMZLL4g6_UaHPEkTlFwd1DXrkVIInVOplZPtEHPzjAj132g-KJsQia8/s1600/11012355_1139094442773076_5446841262553080506_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgy7wyTlT44c-69QKh_TrQVIJqepqfvD5pssLX-pIuNPV_-_lpy0wxeVeeAOyttOqKnwXU_9patiubLUS_P6U-2cMZLL4g6_UaHPEkTlFwd1DXrkVIInVOplZPtEHPzjAj132g-KJsQia8/s320/11012355_1139094442773076_5446841262553080506_n.jpg" width="210" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">7-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आजकल कंप्यूटर से भी पेंटिंग
होने लगी है। इस नई तकनीक ने कला को किस तरह प्रभावित किया है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">क्या इससे रचनात्मकता में कुछ कमी आई है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-नहीं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रचनात्मकता में कोइ कमी नहीं आई है और न ही इसने किसी तरह प्रभावित
किया है।तकनीक का इस्तेमाल पत्र-पत्रिकाओं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">पुस्तकों के आवरण आदि बनाने</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">साज-सज्जा के लिए तो बेहतर है | मगर कला प्रेमी या कला की समझ
रखने वाले हाथ से बने चित्रों को ही महत्त्व देते है । तकनीक का इस्तेमाल करके बनाये
गए चित्रों को न तो मौलिक माना जाता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">न ही उनका कोइ मूल्य है अब तक।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 8-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कविता पोस्टर बनाते हुए आप अनेक युवा कवियों की कविताओं से गुजरते
रहे हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">युवा कवियों को लेकर आपकी क्या राय है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-युवा कवियों में
कविता के भविष्य के लिए काफी संभावनाएं है। वे उम्मीद जगाते हैं।हम कविता के बेहतर
भविष्य की कल्पना कर सकते हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">9-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आपके अनुसार कविता पोस्टर
में चित्रकार की मौलिकता के लिए कितनी जगह होती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-पूरी की पूरी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि पोस्टर में कविता की अपनी अलग मौलिकता होती है और चित्र
की अलग क्योंकि वहां हम कविता को अपनी दृष्टि से रचते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कविता का विजुअलाईजेसन अपनी कल्पना से करते हैं ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">10-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">सुना है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">हर चित्रकार के अपने कुछ पसंदीदा रंग होते हैं।आपका पसंदीदा
रंग कौनसा है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र -जी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मेरा पसंदीदा रंग है धूसर या मिट्टी का रंग।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiuWmOhCHN5EwV0ik7x1nV-7Zpz8wsHmxxhT3jGuR-uFG-QW82fbOjkqJoqPRtDGqo8YXUqJ4h6zqr7IbYrAM2S_Ti36DTEkUCTuFHuJNxMWyPXoAbe0Fx31HmSdOPzjuEgNPIgx0yNWDM/s1600/11203713_1093305204018667_8704982067505736275_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiuWmOhCHN5EwV0ik7x1nV-7Zpz8wsHmxxhT3jGuR-uFG-QW82fbOjkqJoqPRtDGqo8YXUqJ4h6zqr7IbYrAM2S_Ti36DTEkUCTuFHuJNxMWyPXoAbe0Fx31HmSdOPzjuEgNPIgx0yNWDM/s320/11203713_1093305204018667_8704982067505736275_n.jpg" width="206" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">11-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">हर चित्रकार की कुछ यादगार
पेंटिंग्स होती हैं। अपनी यादगार पेंटिंग्स के बारे में कुछ बताइए।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-ऐसा कुछ विशेष
तो नहीं है। हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एक रेखाचित्र
जरूर बहुत पसंद किया गया और उसे नवनीत पत्रिका
ने लगभग तीन-चार वर्षों तक कई अंकों में छापा बाद में उसी रेखांकन पर जलरंग से पेंटिंग
बनाई उसे भी पसंद किया गया और कई पत्रिकाओं में छपा और एक पुस्तक का आवरण भी बना। </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">12-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समकालीन भारतीय कला परिदृश्य
के बारे में आपकी क्या राय है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-यह बाजार का युग
है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">हमारी संस्कृति</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">खान-पान</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रहन-सहन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">सोच समझ सब पर बाजार हावी है। स्वाभाविक है समकालीन भारतीय कला
भी उससे प्रभावित होगी। उसका निगेटिव परिणाम यह रहा कि वह लोक से</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">सरोकारों से कट गयी है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">फिर जो कला लोक से दूर होगी उसका भविष्य बाजार की दृष्टि से
तो बेहतर होगा परन्तु कला की दृष्टि से बेहतर नहीं ही होगा। वह कला नहीं स्नो-पाउडर
की तरह बाजार का एक प्रोडक्ट बन कर रह जायेगी। हालांकि समकालीन कलाकारों में काफी लोग
हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जो बाजार के प्रभाव से बचे रह कर अपनी कला में नए विचारों के
साथ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">नए प्रयोगों के साथ गंभीरता से काम कर रहे हैं और निःसंदेह वे
या उनकी कला समय और समाज में अपना स्थान बनायेगी।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">13-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आज चित्रकारी एक व्यवसाय
हो गया है। चित्रकार हजारों-लाखों में पेंटिंग्स बेचकर खूब पैसा कमा रहे हैं और सरोकारों
से दूर होते जा रहे हैं। इस संबंध में आप क्या कहना चाहेंगे</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र -आपने कहा सरोकारों
से दूर होते जा रहे हैं। कोई भी कलाकार अपने समय</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समाज से अलग नहीं होता।कलाकार अपने समय व समाज को ही अभिव्यक्त
करता है।सरोकारों से दूर कला को मैं कला की श्रेणी में नहीं रखना चाहूँगा।कला और व्यवसाय
दो अलग अलग धुरियाँ हैं। अलग-अलग विषय। निःसंदेह
जहां कला होगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">वहां व्यवसाय नहीं होगा और
जहां व्यवसाय होगा वहां कला नहीं ही होगी।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">14-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एक जनवादी कलाकार को अपनी
कला में किन बातों का ध्यान रखना चाहिए </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-जन की अभिव्यक्ति
को जन की भाषा में जन के लिए अभिव्यक्त करना।वैसे मैं किसी भी कला को प्रेम का ही एक
रूप मानता हूँ चाहे वह किसी भी विधा में अभिव्यक्त हो।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">15-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जीवन और कला के बीच आप क्या
संबंध देखते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र -कला का मूल आधार
प्रेम है और मनुष्य के जीवन का आधार भी प्रेम ही है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जितना मनुष्य का जीवन प्रेम बिना निरर्थक व नीरस है उतना ही
कला के बिना।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgiPsqbHNKy-UbcR4uzjNqIx-x61rKJME-GUtVv7pdttn2vtBzp-5xVScA_wbJdNlBWOTOg4qWbtEfObNNdTa01Ruflv1_5D-EOPMvNttnPX5zKFXFOWK8MyVEwqVeemcBEBa1v7GXWBhA/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgiPsqbHNKy-UbcR4uzjNqIx-x61rKJME-GUtVv7pdttn2vtBzp-5xVScA_wbJdNlBWOTOg4qWbtEfObNNdTa01Ruflv1_5D-EOPMvNttnPX5zKFXFOWK8MyVEwqVeemcBEBa1v7GXWBhA/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" width="247" /></a></div>
<o:p></o:p><br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">16-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आपने बहुत अधिक कविता पोस्टर
बनाए हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कोई ऐसा अनुभव बताइए जब किसी कविता को रंगों में उतारने में
आपको बहुत मेहनत करनी पड़ी हो।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-ऐसा कुछ विशेष
तो नहीं है मगर हाँ पुनेठा जी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">पता नहीं
क्यों आपकी कविताओं का पोस्टर बनाते समय रंग
फीके हो जाते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">चाहता हूँ कि
अन्य पोस्टरों की तरह ही खूब चटकीला </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">गाढ़े रंग वाला बने मगर मैं हर स्ट्रोक के साथ कविता पढ़ते हुए
बनाता हूँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रंग हलके हो जाते हैं और
मेहनत करनी पड़ती है । </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 17 -</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कहीं यह फीकापन मेरी
कविताओं में तो नहीं है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र-नहीं कविताओं में फीकापन मुझे
तो नहीं लगता। हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रंग का हल्कापन
का अर्थ मेरे लिए प्राकृतिक है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">गाढ़ा रंग ओढ़ा
हुआ होता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कविता के सन्दर्भ में जो
मेरी समझ में आ रहा है या फिर कविता के प्रतीकों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">बिम्बों से बनाने वाले चित्रों का उजलापन</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">साफसुथरापन भी हो सकता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">ज्यादा ओढ़ी हुई बौद्धिकता का भी न होना हो सकता है। मैं आपकी
कविता की तारीफ नहीं कर रहा हूँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जो मेरी समझ में आ रहा है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">18-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">शुक्रिया</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रवीन्द्र जी। मैं अभी
सीख रहा हूँ जहाँ पर भी कमजोरी लगे जरूर बताइयेगा मुझे अच्छा ही लगेगा।मेरी हमेशा कोशिश
रहती है कि कविता में ओढ़ी हुयी बौद्धिकता से बचा जाय। बस जो महसूस होता है कह देता
हूँ इस प्रक्रिया में कभी कुछ कविता जैसा भी बन जाता है आप लोग सराहते हैं तो हिम्मत
बढ़ जाती है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-बिलकुल </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">शायद इसी सहजता की वजह से मेरे रंग भी सहज हो जाते है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप खुद देखें मैंने कल आपकी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">प्रेम पगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कविता
को खूब गाढे रंग से बनाने का सोच कर शुरू किया था</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">साथ ही साथ एकाध और भी पोस्टर बनाए मगर </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">‘</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">प्रेम पगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">में मुझे
अपने आप लगा कि गाढे रंग की वजह से काफी भारीपन </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">उदासी और दुःख दिखने लगा था जबकि प्रेम का रंग ही दूसरा होता
है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">फूल पत्ते </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">चिड़िया खुला आकाश तो फिर जैसा बन रहा था वैसा ही बनाया भले वह
ज्यादा आकर्षक न हो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मगर रंगों के
बीच कविता तो नहीं दबती जैसा कि अन्य पोस्टरों में चित्र हावी हो जाते हैं कई बार।
हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">अभी लिखते-लिखते समझ आया कि आपकी कविताएं मेरे रंगों पर भारी
हैं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">19-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मुझे तो आपका चित्र बहुत
सुन्दर लगा बिलकुल बसंत की तरह। वैसे आप चित्र बनाने के साथ ही कविता भी लिखते हैं।
आप किस विधा में खुद को अधिक अभिव्यक्त कर पाते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">किसमें अधिक संतुष्टि पाते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-सम्प्रेषण की दृष्टि से निःसंदेह चित्रों में ही</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कविता मुझसे नहीं सधती।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">20-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जब आपके कविता पोस्टरों की
प्रदर्शनी लगती है तो कभी-कभी ऐसा भी होता होगा जब लोग चित्रों की अपेक्षा कविताओं
पर अधिक बात करते होंगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">तब आपको कैसा
लगता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-बहुधा कम</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आपने देखा होगा हर पोस्टर मेरे अलग अलग ही होते है चित्रों को
मैं रिपीट नहीं करता।इसलिए दर्शकों की प्रतिक्रिया यही मिलती है कि वे कविता को पढ़ने
के साथ देख भी रहे हैं। दरअसल कविता पोस्टर के नाम पर सिर्फ कुछ लाईने खींच देना </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एकाध पत्ता </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">चिड़िया या कोई और आकार बना देने मात्र से पोस्टर नहीं बनता।
कविता की प्रकृति</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">व्यक्त विचार</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">भावना और कविता किस परिप्रेक्ष्य में रची गयी है पर ध्यान देता
हूँ और पूरी तरह चित्र की सम्प्रेषणीयता पर भी ध्यान देता हूँ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlk7u7iXM5MemJCTI0hr_ED_0u50CmiJDZCWDHaxZ6KhqcxWSkd5gY4Ev_tGetIyt6CIspagdVe1xiTveq2RVfCjlitxX0t6wECQBuQSFO19tyYEv2Egn0o9BqO68R1xl3SG5wlertHVs/s1600/11223753_1143624732320047_1138979766566393909_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlk7u7iXM5MemJCTI0hr_ED_0u50CmiJDZCWDHaxZ6KhqcxWSkd5gY4Ev_tGetIyt6CIspagdVe1xiTveq2RVfCjlitxX0t6wECQBuQSFO19tyYEv2Egn0o9BqO68R1xl3SG5wlertHVs/s320/11223753_1143624732320047_1138979766566393909_n.jpg" width="200" /></a></div>
<o:p></o:p><br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">21-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप कविता पोस्टर बनाने के
लिए कविताओं का चयन किस आधार पर करते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-अक्सर अपनी पसंद
से। कुछ अपवाद छोड़ कर मैंने किसी भी कवि से रचनाएं नहीं माँगी।कभी पत्र-पत्रिकाओं से
कभी कविताकोश से पढ़ते हुए जो मुझे प्रभावित कर देती है उसे ही लेता हूँ। कुछ पोस्टर
जरूर समकालीन कवि मित्रों के अनुरोध पर बनाए हैं और सच कहूं तब मुझे गर्व होता है कि मित्रगणमेरे काम को पसंद कर रहे हैं। उत्साहित भी
होता हूँ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">22-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कभी ऐसा भी होता होगा जब
किसी कवि द्वारा अपनी कविता पर पोस्टर बनाने के लिए अतरिक्त आग्रह किया जाता होगा और
आपको कविता पसंद नहीं आती होगी फिर भी चित्र बनाना होता होगा</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">तब आप कैसा महसूस करते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-जी हाँ एकाध बार
ऐसा हुआ है। संकोची प्रकृति की वजह से मना नहीं कर पता मगर अब ऐसे आग्रहों पर ध्यान
नहीं देता।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">23-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आपको सबसे अधिक आनंद किस
कवि की कविता का पोस्टर बनाने में आया </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जब आपको लगा कि आप वह सारी बात अपने चित्र के माध्यम से कह पाए
जो कविता में कही गयी हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-हा.. हा... हा...
। कुछ एक को छोड़ कर सभी में। वह इसलिए कि कवितायें मेरी पसंद की ही होती है ।हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कभी कभी लगता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मैं पूरी बात नहीं कह पा रहा हूँ या कविता को अभिव्यक्त नहीं
कर पा रहा हूँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">तब कविता की अपनी कम समझ
को ही दोष देता हूँ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">24-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आपकी दृष्टि में कला का क्या
प्रयोजन क्या है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-वही जो अवाम के
लिए कविता का।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">25-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समकालीन कला का भारतीय परम्परा
से आप कैसा समबन्ध देखते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-कला अपने आस पास
के वातावरण </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">सामजिक संस्कारों</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रीति रिवाजों </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">परम्परा से दूर रह कर कभी भी पल्लवित नहीं हो सकती। हाँ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समकालीन कला में भारतीय परम्परा का थोड़ा लोप तो हुआ है और उसी
वजह से शायद जन में उसकी लोकप्रियता भी कम हुई है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">26-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कला में आलोचना की क्या स्थित
है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">क्या आप उससे संतुष्ट हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-बहुत ज्यादा अच्छी
नहीं है। दरअसल यह असहमतियों का दौर है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जब तक स्वस्थ व सकारात्मक असहमतियों को हम उसकी सार्थकता की
दृष्टि से नहीं देखेंगें </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">वहां आलोचना
का कोई अर्थ नहीं।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgS5FGr06LhTGr59AsCuWWq0H3B02TufxCeHb6ENPkhYeybodwbApPERWVZlEBpNIpYXjRuLAmhthQYcWHPZIjJtXi6KIOatv0jrpbcq-dJSt-_ZIGRJb1Gy0XoM21bKttGzQffAXvl2p0/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgS5FGr06LhTGr59AsCuWWq0H3B02TufxCeHb6ENPkhYeybodwbApPERWVZlEBpNIpYXjRuLAmhthQYcWHPZIjJtXi6KIOatv0jrpbcq-dJSt-_ZIGRJb1Gy0XoM21bKttGzQffAXvl2p0/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" width="286" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">27-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप अपने चित्रों में सबसे अधिक बल किस बात पर देते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">क्या आप अपने चित्रों में जो बात कहते हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">वह ठीक-ठीक कला प्रेमियों तक पहुँच पाती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र- सम्प्रेषणीयता
पर तो मैं ध्यान देता हूँ और उसकी वजह से कई बार चित्र स्थूल हो जाते हैं। हालांकि
मैं चित्रों में अपनी बात कहने के लिए बिम्बों </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">प्रतीकों का ही प्रयोग
करता हूँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मगर इस बात का ध्यान रखता
हूँ कि जन की रूचि के साथ खिलवाड़ न हो। फिर यदि कहीं मेरी बात संप्रेषित नहीं हो पा
रही है तो उसे अपनी असफलता या कमजोरी मानता हूँ। आपने अभी थोड़ी देर पहले कहा न कि ओढी
हुई बौद्धिकता तो उसी तरह चित्रों में भी बात आती है जिससे मैं बच कर ही रचता हूँ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">28</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">इधर फेसबुक के प्रचलन के बाद कविता पोस्टरों की बाढ़ से आ गयी
है। इस दिशा में आज कौन-कौन चित्रकार महत्वपूर्ण काम कर रहे हैं</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-हाँ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">यह सही है मगर कविता की समझ</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">बिम्बों-प्रतीकों की समझ की दृष्टि से देखें या कविता को रंगों-रेखाओं के माध्यम से आकार दे पाने की क्षमता</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मौलिकता की दृष्टि से
देखें तो गिने चुने नाम हैं पंकज दीक्षित और रवि कुमार </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जो फेस बुक पर दिखाई देते हैं उनमें महत्वपूर्ण काम कर रहे हैं।
वैसे सबकी अपनी पसंद होती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">शायद मेरे भी
चित्र किसी को दुरूह लगते हों </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">पसंद
न आते हों।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgmuDvrO5vBaBEL3MuijMxhGx2Ua0KJAsOD1nVWZBQmXvXDFn3_P4x8bvTo4fAndGvEZJIOeIYRIEPY2CnsgYxQEHPmlI2D1IpXIfx1E9kZrAFwLhmtn2Qbng0eVgMkXW-GwX1aKg_mTQQ/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgmuDvrO5vBaBEL3MuijMxhGx2Ua0KJAsOD1nVWZBQmXvXDFn3_P4x8bvTo4fAndGvEZJIOeIYRIEPY2CnsgYxQEHPmlI2D1IpXIfx1E9kZrAFwLhmtn2Qbng0eVgMkXW-GwX1aKg_mTQQ/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" width="249" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 29-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> हमारे स्कूलों में कला को एक अतिरिक्त विषय के रूप में पढ़ाया
जाता है। उसको बहुत अधिक महत्व नहीं दिया जाता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">और कला के नाम पर चित्रों को कापी करना ही सिखाया जाता है। स्वतंत्र
अभिव्यक्ति पर कोई बल नहीं दिया जाता है। इस स्थिति पर आप क्या कहेंगे </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-आपको याद हो शायद
जब हम स्कूल में पढ़ते थे तो चित्र बनाना </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मूर्ति बनाना </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">बागवानी जैसे विषय भी पढाये जाते थे और मौलिकता पर जोर दिया
जाता था </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आज ऐसा नहीं है। आज पढाई के नाम पर खाना पूर्ति भर रह गई है।
अपवादों को छोड़ दें तो कोई शिक्षक इन विषयों को गंभीरता से नहीं लेता है। एक दृष्टि से देखें तो शिक्षक भी दोषी नहीं
है। बाजार इतना हावी हो चुका है कि हर अभिभावक
अपने बच्चों को ऐसी शिक्षा दिलवाना चाहता है कि व बड़ा होकर रुपये उगलने की मशीन बन
सके। यह दुःख की बात है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कला साहित्य
मनुष्य को एक संवेदनशील मनुष्य बनाता है। आप देख ही रहे है आज मनुष्य में मनुष्यता
नहीं है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">संवेदनाएं मर चुकी हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मानुष अमानुष हो गया है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 30-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप कला का शिक्षा से क्या सम्बन्ध देखते हैं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आपकी नजर में इसे बच्चों को पढाया जाना क्यों जरूरी लगता है
</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र-कोइ भी कला मनुष्य को प्रकृति</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">पर्यावरण</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समाजिक रिश्तों जिसका कि लगातार ह्रास हो रहा है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">के प्रति संवेदनाएं जगाती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">इसलिए मैं इसे पढ़ाया जाना जरूरी मानता हूँ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 31-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एक शिक्षक को कला की समझ उसके शिक्षण में मदद कर सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कैसे</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र-निःसंदेह बहुत जादा </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">उसे अपनी बात कहने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समझने </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">समझाने
के लिए एक अलग या अतिरिक्त दृष्टि मिलेगी</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">बने बनाए प्रोफार्मा से बाहर निकाल कर अभिव्यक्त करने की क्षमता
का विकास होगा।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">32-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एक शिक्षक अपने विद्यार्थियों
के भीतर चित्रकला के प्रति प्रेम कैसे पैदा कर सकता है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र-विद्यार्थियों के अंतर्निहित भावों
और विचारों के प्रकटीकरण करने की क्रिया का प्रोत्साहन करके </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">प्रत्येक व्यक्ति का अपना एक भावों का</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">विचारों का संसार होता है वह दुनिया को वैसा देखना चाहता वैसा
ही रचना चाहता है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">माध्यम या शैली
कुछ भी हो सकती है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">विद्यार्थियों
में प्रयोगात्मकता पर विशेष जोर देकर भी हम उनकी रचनात्मकता को उभार सकते हैं। उनकी
अभिव्यक्ति को अनुभूति को सराहा जा कर भी कला के प्रति प्रेम पैदा किया जा सकता है।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">33-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> चित्रकला में कल्पनाशीलता
की क्या भूमिका होती है</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">? </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">एक अच्छे चित्र
में कल्पना और यथार्थ का क्या अनुपात होना चाहिए</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> कुँवर रवीन्द्र-चित्र कला में कलाकार रूप और सौन्दर्य
अपने ढंग से अभिव्यक्त</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">चित्रित करता
है जब उसे वह रूप-सौन्दर्य यथार्थ में दिखाई नहीं पड़ते तब वह अपने उस रूप-सौन्दर्य
की कल्पना करता है और यथार्थ के बिना या सिर्फ कल्पना के आधार पर तो कोइ भी कला आम
से जुड़ नहीं सकती। सीधे सीधे कहें तो यथार्थ का प्रतिशत ज्यादा ही होना चाहिए।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">34-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> क्या आपने कला की कोई औपचारिक
शिक्षा प्राप्त की और कहाँ से </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-जी नहीं </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">मुझे रंगों </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">रेखाओं के शास्त्र का ज्ञान नहीं है बस अपने कला गुरू स्व. प्रताप
के सानिध्य में बैठ कर बातचीत के माध्यम से सिर्फ साक्षर हो सका हूँ।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEir_ymJHtVHg_vu8aa08jZMcRZMf3UuoT_M_wOoHGsyfuIQFKD00IIvL1B-WlO0xy7oJslz0ActAKeFavaxjLXsygV5gaFXBr5APUtMFYK70sz4snZgS5ZiwO_cEoHTrk0UTvN5t4XlDEk/s1600/11752501_1143624425653411_4223451477909069184_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEir_ymJHtVHg_vu8aa08jZMcRZMf3UuoT_M_wOoHGsyfuIQFKD00IIvL1B-WlO0xy7oJslz0ActAKeFavaxjLXsygV5gaFXBr5APUtMFYK70sz4snZgS5ZiwO_cEoHTrk0UTvN5t4XlDEk/s320/11752501_1143624425653411_4223451477909069184_n.jpg" width="263" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">35-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कविता और कला के अंतर्संबंधों पर आपका क्या कहना है </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-मेरी दृष्टि में
तो दोनों ही एक सिक्के के दो पहलू हैं चाहे पेंटिंग हो </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">नृत्य हो या संगीत हो।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> 36-</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">आप कला को कला के लिए मानते हैं या कला को जनता के लिए </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कुँवर रवीन्द्र-देखिये</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">कलाकार मूलतः उसी जनता के बीच से आता है वह भी जन है तो फिर
कला जन के लिए ही होगी न </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जन से कट कर
कला का कोइ अस्तित्व नहीं और फिर जहां कला
कला के लिए रची जाए वह कला नहीं होगी।</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhrVy4p13wZ4NtWhxRMB8C22mIwSKoNEglpE8YuJmltMt1EGyJxfBKJ0j_xiADBlme9jgLuqc0nVeGej27iZ6WnCmLG2Z9dnG0QLxUq7vAGGWSJPh315tJisOlwZX2uqDcLT3Az6nfsR4I/s1600/mahesh+punetha.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhrVy4p13wZ4NtWhxRMB8C22mIwSKoNEglpE8YuJmltMt1EGyJxfBKJ0j_xiADBlme9jgLuqc0nVeGej27iZ6WnCmLG2Z9dnG0QLxUq7vAGGWSJPh315tJisOlwZX2uqDcLT3Az6nfsR4I/s320/mahesh+punetha.jpg" width="230" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">संपर्क- महेश चंद्र पुनेठा शिव
काॅलोनी </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">,</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">न्यू पियाना पो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">0</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">डिग्री काॅलेज जि</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">0</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> पिथौरागढ़ </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">262501</span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> उत्तराखंड मो</span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">0 9411707470<o:p></o:p></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-86721128668938506182015-09-22T07:46:00.001-07:002015-09-22T07:46:29.573-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> प्रेमनन्दन की कवितायें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 26.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">युवा कवि प्रेमनन्दन आज की पीढी के कवि हैं इनका समय
विश्वपूँजीवाद के खतरनाक परिणामों का समय है । इनकी कविता में उपस्थित देशकाल एक
विशिष्ट आनुभविक स्तर पर विद्यमान है जिसमें आज की कशमकश साफ़ दिखाई देती है । ऐसा
नहीं है कि सच्चाई और साहस के नाम पर अराजक बडबोला पन हो बल्कि यथार्थ संवेदन और
बचाने की जिद ने खरापन और कोमलपन का सुरुचिपूर्ण आमेलन कर दिया है । खरापन निपट
बयान के रूप में और कोमलपन रोमैन्टिक संवेदन के रूप में उपस्थित है । ये दोनो
भंगिमाएं आज की पीढी की</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">नवीन सौन्दर्य दृष्टि है जो लगभग सभी में
मिलती है । प्रेमनन्दन की कविताएं पतनशील व्यवस्था के टूटते तिलिस्म में जनवादी
मूल्यों की तलाश करती हैं जो अपने हर बयान में अमानुषिक व्यवस्था पर व्यंग्य करतीं
हैं घातक वर्गीय मतभेदों के चलते कवि आपने वजूद के लिए भयानक संघर्ष करते दिखता
हैं यहां तक की सपनों में भी वर्गीय चेतना का प्रभाव देखता है पर अनुभव की गहराई
और भाषा की समझदारी ने उनकी कविता को अभिव्यक्ति के सन्दर्भ में चालू मुहावरों से
बचा लिया है ।</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रेमनन्दन की मुख्य
समस्या भूमंडलीकरण </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उत्पन्न नवीन वर्गीय सम्बन्धों द्वारा
व्यक्ति के आन्तरिक तनाव </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विघटन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पतन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की समस्या है ।ये समस्याएं वो अपनी अनगिनत
विशेषताओं के साथ विविध अनुभूतियों और मनुष्य की प्रासंगिक भंगिमाओं के साथ
प्रस्तुत करते हैं । आज हम लोकविमर्श मे युवा कवि प्रेमनन्दन की कुछ कविताएं
प्रकाशित कर रहे हैं आइए पढते हैं ..चित्र कुवंर रवीन्द्र के हैं</span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjD2x3KUCiW4oQ5koNM_gPNDo48N3CH6dw0PMBKz445bPXKOMqPi1_wb-0S3mC9OHG_ZLBmqpLdGOiP00VrhbkwyGpuQ4qhzmYZTKTRUrV75ShGELYtgE-f2mT8loD2KC9d9JSsm1CqQm4/s1600/premnandan+ooooooooooooooooooooooooooo.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjD2x3KUCiW4oQ5koNM_gPNDo48N3CH6dw0PMBKz445bPXKOMqPi1_wb-0S3mC9OHG_ZLBmqpLdGOiP00VrhbkwyGpuQ4qhzmYZTKTRUrV75ShGELYtgE-f2mT8loD2KC9d9JSsm1CqQm4/s1600/premnandan+ooooooooooooooooooooooooooo.jpg" /></a></div>
/<br />
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 18.0pt;">1-</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-ansi-font-size: 15.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दूषित होती ताज़ी साँसें
</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt;">#<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अभी -अभी किशोर हुईं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरे
गाँव की ताजी साँसें</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हो
रही हैं दूषित</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सूरत</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मुम्बई</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लुधियाना...में !</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लौट
रही हैं वे</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लथपथ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">,<br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दूषित-
दुर्गन्धित !</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उनके
संपर्क से</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">दूषित
हो रही रही हैं</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">साफ
</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">ताजी
हवाएँ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मेरे
गाँव की !</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3r1QLU_iu-eNXCULCQvO870ljpqqMkiNcn8V5czFEVaAna4sSYIahYRPI6vtx8N714Ud787ZkY5sHF9mpIIpBlEKrP_Pee53_oaCMiQ_ucDT2R-fW1qwEgxoz3tikHV8H4vw4-jI98gE/s1600/11013060_1139431126072741_2625852029742248624_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj3r1QLU_iu-eNXCULCQvO870ljpqqMkiNcn8V5czFEVaAna4sSYIahYRPI6vtx8N714Ud787ZkY5sHF9mpIIpBlEKrP_Pee53_oaCMiQ_ucDT2R-fW1qwEgxoz3tikHV8H4vw4-jI98gE/s320/11013060_1139431126072741_2625852029742248624_n.jpg" width="222" /></a></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt;"><br /></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt;">2- </span></span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-ansi-font-size: 15.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अफवाहें
बनती बातें </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सच यही है</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि
बातें वहीं से शुरू हुईं</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जहाँ
से होनी चाहिए</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लेकिन ख़त्म हुई वहाँ</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जहाँ नहीं होनी चाहिए थी !</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बातों के शुरू और खत्म होने के बीच</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">तमाम
नदियाँ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पहाड़</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जंगल और</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">रेगिस्तान
आए</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और
अपनी गहराई</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">ऊँचाई</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हरापन और</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">नंगापन
थोपते गए </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इन सबका संतुलन न साध पाने वाली बातें </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">,<br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">ठीक
तरह से शुरू होते हुए भी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सही
जगह नहीं पहुँच पाती-</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अफवाहें
बन जाती हैं !</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अच्छा नहीं है</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">,<br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बातों
का अफवाहें बनना !</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj2QYN-KgrlW5MeECOkAnbbs8Z0_81P7PZWqaRSaGrzR1_XC1gVeVmnkb5pA8ZwlsiP_8R1plw-IZzGitRRDinT2i69LNolFenZr0MFmpmd5baaAHpG_Rg3bs8x_gHIZGV6gi-y9-Ktc-0/s1600/manooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj2QYN-KgrlW5MeECOkAnbbs8Z0_81P7PZWqaRSaGrzR1_XC1gVeVmnkb5pA8ZwlsiP_8R1plw-IZzGitRRDinT2i69LNolFenZr0MFmpmd5baaAHpG_Rg3bs8x_gHIZGV6gi-y9-Ktc-0/s320/manooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.jpg" width="213" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<o:p><br /></o:p></div>
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 16.5pt;">3- </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ansi-font-size: 16.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं
जानता हूँ </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 16.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं
जानता हूँ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि
सागर की लहरों पर</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">चित्र
नहीं बनते!</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जानता हूँ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि
बिखरी हुई रेत से</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">महल
नहीं बनते!</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जानता हूँ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि
हमारे सोचने-मात्र से</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बदलती
नहीं दुनिया!</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जानता हूँ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फिर
भी कोशिश करता रहता हूँ लगातार</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">इस
दृढ़ विश्वास और संकल्प के साथ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कि
मेरा सार्थक प्रयास</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">बदल
देगा एक दिन-</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">लहरों
को कैनवास में</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">रेत
को शिलाओं में</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सोच
को हकीकत में</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मैं जानता हूँ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirNZZCl68fKnAIigVoqhmqFLnDl2HJL0yzvbdHvkYRwWWSqpaAD5iQ711U_FydQ5hzfuCkUJ-bUAHUtJoEU9Lo7sp-nnB4cqmesCVLnss0hkWkNOn8h0xKZe3N5Z4UUgTE-g3ZKCmnlwg/s1600/11020249_1078912738791247_5991543439621449890_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirNZZCl68fKnAIigVoqhmqFLnDl2HJL0yzvbdHvkYRwWWSqpaAD5iQ711U_FydQ5hzfuCkUJ-bUAHUtJoEU9Lo7sp-nnB4cqmesCVLnss0hkWkNOn8h0xKZe3N5Z4UUgTE-g3ZKCmnlwg/s320/11020249_1078912738791247_5991543439621449890_n.jpg" width="217" /></a></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"><br /></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">4-<span lang="HI">जिद्दी पैर</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-fareast-font-family: "Helvetica Neue";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Helvetica Neue";"> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">'<span lang="HI">उतने पैर पसारिए</span> <span lang="HI">जितनी चादर होय</span>' </span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">की लोकोक्ति को </span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">अपने पक्ष में खड़ा करके</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">चादर छोटी ही होती रही</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"><br />
<span lang="HI">पैरों से हमेशा</span> !</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">बाहर</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> <span lang="HI">न निकल जाएँ</span> </span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">चादर से</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> <br />
<span lang="HI">इस कोशिश में</span><br />
<span lang="HI">कई</span> -<span lang="HI">कई बार कटना पड़ा पैरों को</span><br />
<span lang="HI">चादर में अँटने के लिए</span> |</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">खुली चुनौती है</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> :</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">जितनी छोटी होना चाहे</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">, </span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">हो जाए चादर</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> <br />
<span lang="HI">पैर भी कम जिद्दी नहीं हैं</span> !</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal">
<br /></div>
<div class="normal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjOwK8nEazxNkqZdALTWBror9x6wDFkHHZyoeFIdbsm6SSZLYLJgKS2l0f0b1QiS59KeBqlPibqyDCBiOE8CPbpLpE2YCXZ3nj7X3rK3HhGO_xLguGepXtIsGO8WWcskYngejuvIzaAscg/s1600/11188270_1094429623906225_1464223124159331770_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjOwK8nEazxNkqZdALTWBror9x6wDFkHHZyoeFIdbsm6SSZLYLJgKS2l0f0b1QiS59KeBqlPibqyDCBiOE8CPbpLpE2YCXZ3nj7X3rK3HhGO_xLguGepXtIsGO8WWcskYngejuvIzaAscg/s320/11188270_1094429623906225_1464223124159331770_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"><br /></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">5- <span lang="HI">वे ही आएं मेरे पास </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">जिन्हें चाहिए</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> <br />
<span lang="HI">मीठे चुम्बन</span><br />
<span lang="HI">माँसल देह के आलिंगन</span><br />
<span lang="HI">तीखे और तेज परफ्यूम</span><br />
<span lang="HI">मादक दृश्य</span>,<br />
<span lang="HI">पॉप संगीत</span>...</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">वे न आएं मेरे पास</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> !</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin-bottom: 4.5pt;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">जिन्हें देखना हो संघर्ष</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"><br />
<span lang="HI">सुनना हो श्रमजीवी गीत</span><br />
<span lang="HI">चखना हो</span> ,<br />
<span lang="HI">स्वाद पसीने का</span><br />
<span lang="HI">माटी की गंध सूंघनी हो</span><br />
<span lang="HI">करना हो महसूस </span></span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">दर्द फटी बिवाईयों के</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Helvetica Neue";">...</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div class="normal" style="margin: 4.5pt 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";">वे ही आएं मेरे पास</span><span style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; mso-fareast-font-family: "Ek Mukta";"> !</span><span style="font-family: "Mangal","serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="normal">
<br /></div>
<div class="normal">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjsZEfsRLEUm35O6fdpimUPmYUA7PyaWmu7n5Wq7Mx1FOc9acnfDelDPzXelu3A_Q0Mg3VMUDKblg0QOh8uBHzQTIAmFK27iQlcAIN8SwE83YCMbbiGalrEHZLlBwurRcf3yNH43iQy-lY/s1600/11221364_1134775989871588_8319075446670652668_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjsZEfsRLEUm35O6fdpimUPmYUA7PyaWmu7n5Wq7Mx1FOc9acnfDelDPzXelu3A_Q0Mg3VMUDKblg0QOh8uBHzQTIAmFK27iQlcAIN8SwE83YCMbbiGalrEHZLlBwurRcf3yNH43iQy-lY/s320/11221364_1134775989871588_8319075446670652668_n.jpg" width="226" /></a></div>
<br />
<div style="background: white; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt; mso-line-height-alt: 14.5pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-font-size: 18.0pt;">6--</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 18.0pt; mso-ansi-font-size: 15.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सपने जिंदा हैं अभी </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 15.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin: 4.5pt 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मर नहीं गए हैं सब सपने</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कुछ सपने जिंदा हैं अभी भी !</span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक पेड़ ने</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखे
थे जो सपने</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हर
आँगन में हरियाली फ़ैलाने के</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वे
उसके कट जाने के बाद भी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिंदा
हैं अभी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसकी
कटी हुई जड़ों में </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक फूल ने</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखे
थे जो सपने</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">हर
माथे पर खुशबू लेपने के</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वे
उसके सूखकर बिखर जाने के बाद भी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिंदा
हैं अभी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसकी
सूखी पंखुड़ियों में </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक तितली ने</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखे
थे जो सपने</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सभी
आँखों में रंग भरने के</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वे
उसके मर जाने के बाद भी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिंदा
हैं अभी</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसके
टूटे हुए पंखों में </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">एक कवि ने</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">देखे
थे जो सपने</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">सामाजिक
समरसता के</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">;<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जात-पात </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">छुआछूत</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">पाखंड</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">अंधविश्वास</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">और
धर्मान्धता से</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मुक्त
समाज के </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">,<br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">वे
उसके मार दिए जाने के बाद भी</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">जिंदा
हैं अभी</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उसकी
रचनाओं में </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">|<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">मर नहीं गए हैं सब सपने</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">कुछ
सपने जिंदा हैं अभी भी !</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1ZzvQC4N8ADYQKuGMzc_IFWyz2FHt-Kh5Ku2NXEc7zbNe_xMN5TUNYmhKu7xf0h4-eSDRVlkPfG5Q7iqmzAHgX48F7A4PQZE6YoEX83YzUgYYadJ62gcfOMmvzw8AupIxmZzRT7cXxzY/s1600/11700929_1133101733372347_6432716268085231171_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1ZzvQC4N8ADYQKuGMzc_IFWyz2FHt-Kh5Ku2NXEc7zbNe_xMN5TUNYmhKu7xf0h4-eSDRVlkPfG5Q7iqmzAHgX48F7A4PQZE6YoEX83YzUgYYadJ62gcfOMmvzw8AupIxmZzRT7cXxzY/s320/11700929_1133101733372347_6432716268085231171_n.jpg" width="200" /></a></div>
<br />
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; line-height: 14.5pt; margin-bottom: 4.5pt; margin-left: 0in; margin-right: 0in; margin-top: 4.5pt;">
<span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">-----</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">प्रेम नंदन</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"> </span></span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उत्तरी
शकुन नगर </span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">,<br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">फतेहपुर
</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">, </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">उ</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">0 </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 10.5pt; mso-ascii-font-family: Helvetica; mso-hansi-font-family: Helvetica;">प्र</span><span style="color: #141823; font-family: "Helvetica","sans-serif"; font-size: 10.5pt;">0<br />
31/08/2015<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-44360547147837853682015-09-16T05:47:00.005-07:002015-09-16T05:47:47.430-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;">देवेन्द्र आर्य के गीत </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s1600/devendea+aarya.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s320/devendea+aarya.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हिन्दी में जनगीतों की पुरानी परम्परा है| लोकभाषा
में रचे गए गीत कवित को जनता के बीच ले जाकर उन्हें वर्गीय अवस्थिति से परिचित
करातें है | देवेन्द्र आर्य जी का यह गीत एक जागरण गीत है इसमें भारतीय लोकतंत्र
के शोषक और बुर्जुवा चरित्र से लोकमानस को आगाह किया गया है | देवेन्द्र आर्य के गीत
समूची व्यवस्था की पड़ताल करते हुए भारतीय आम जनता मनोस्थिति से रूबरू करातें है | </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता भले ही अपने
तमाम संरचनात्मक पहलू छोडकर गद्य जैसी शुष्कता और सपाट भंगिमाएं स्वीकार कर ले पर
लय नहीं छोडी जा सकती है ।लय कवि और कविता के मध्य शैली का सवाल है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शब्दों का चयन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्थापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ध्वन्यात्मक आरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अवरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पाठ विराम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जैसे संरचनात्मक
उपागम कविता को जीवन्त कर देते हैं । हलांकि कंटेंट की कीमत में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अबाध रखने का जोखिम
नहीं उठाया जा सकता है और उठाना भी नहीं चाहिए यदि वैचारिक अपक्षय हो रहा है तो
कविता न होने का संकट खडा हो सकता है । ऐसे में जरूरी है कि कवि अपनी जमीनी अवस्थिति
और परिवेश के प्रति वैचारिक रूप से लोकचेतन हो । कुछ भी लिख देना कविता नहीं हैं
बल्कि लेखकीय आत्मसंघर्ष व वैचारिक रूप से पुख्ता जनसंवेदनाओं का दस्तावेज कविता
है ऐसे ज्वलंत कंटेंट के साथ यदि कवि </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">को भी बरकार रखता है तो यह सोने पे सुहागा है
।ऐसे कवि विरले मिलते हैं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">देवेन्द्र आर्य ऐसे ही कवि हैं जो कविता की
अन्तर्वस्तु के साथ साथ शब्दों की लयात्मक भंगिमाओं को बडी शिद्दत के साथ कविता
में प्रयुक्त करतें हैं । दवेन्द्र आर्य के गीतों में लय बन्ध संवेदनाओं के साथ
रिदम तय करते है भाव उत्क्षेपण </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विस्तार </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संकुचन के साथ ही लयात्मक भंगिमा परिवर्तित हो
जाती है इस स्थिति न केवल कविता गेय बन जाती है बल्कि पाठकीय मन: स्थिति के साथ
अपने रचनात्मक प्रभाव भी दिखाने लगती है ।</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्कृत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हिन्दी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अरबी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">फारसी तक </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की अपनी विशाल
परम्परा है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गज़ल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गीत</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> , </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">छन्दविधान कभी लोकगीत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ग्राम्यगीत आदि
अपरूपों का सफ़र इंसानी सोच का सफर है इनमें मानवीय चेतना के विकास को परखा जा सकता
है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अस्तु लयबन्धों को साहित्य के दायरे से अलग थलग करके हम मानवीय
तहजीब और जमीनी सृजनात्मकता को ही नकार रहे होते हैं । देवेन्द्र आर्य के गीत
जितने भी मैने पढें हैं वो सब इंसानी सौन्दर्य को विकृत करने वाली बुर्जुवा
अपसंस्कृति के खिलाफ अकेले आदमी का आत्मसंघर्ष है यह संघर्ष मजहबी और सरहदी सीमाओं
में नही समेटा जा सकता न ही कवि के परिवेश में सीमित किया जा सकता है यह समूची
मानवता के सांस्कृतिक जद्दोजेहद को रेखांकित करता है । उनकी कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">चल रहीं हैं छीनियां</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी प्रकार की कविता
है । देवेन्द्र आर्य के गीतों में कृत्रिम भाषा नहीं है वही भाषा है जिसे दुष्यन्त
कुमार कहते थे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">मैं बोलता हूँ जिसमे बात करता हूं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी भाषा को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आमफहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहा जाता है जिसे
लगभग हर हिन्दुस्तानी गुनगुना सकता है इसी भाषा में जनता बात करती है और इसी भाषा
में जनता सीखती है कविता को जनता के बीच ले जाने के लिए इसी शिल्प और भाषा की
जरूरत है जिसे देवेन्द्र जी ने अपनाया है ।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> आज हम लोकविमर्श में
अपने समय के प्रतिनिधि गीतकार देवेन्द्र आर्य के गीत प्रकाशित कर रहें है उन्होंने
मेरे अनुरोध से लोकविमर्श हेतु गीत भेजे
हैं इसके लिए मैं उनका आभारी हूँ आगे भी उनसे सहयोग की अपेक्षा करूँगा गीतों के
साथ चित्र के रवींद्र के हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(<span lang="HI">१) </span></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">देखा जायेगा </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">होगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">जो भी होगा
साला </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या कर लेगा ऊपरवाला
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डर जीवन की पहली और अंतिम कठिनाई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौत को लेकर सौदेबाजी होती आई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करो कलेजा कड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख में आँखें डाल कहो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह लो अपनी कंठी माला </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">देखा जायेगा। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुल के नीचे एक किनारे दुबकी पड़ी नदी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">दुनिया
वालों से रहती है कटी-कटी </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपने सावन के अंधों की भीड़ हो गए हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधों से भी कहीं उजाला देखा जायेगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरना सच है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जानके भी</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसने जीना छोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की राह में अपना टुच्चापन ही है रोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केवल खतरा-खतरा चिल्लाने से बेहतर है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मार लें हम होठों पर ताला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" width="249" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(2)</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> <u><span lang="HI">गठरी में चोर </span></u></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">माथ पसीना गार के सींच्यो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पानी जड़-पाताल से खीच्यो </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तपती धूप ढिढुरती सर्दी </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खेत में जान-परान उलीच्यो</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फसल कटे पर ठग-बटमारन की हुई गयी बटोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आठ बरिस की उमिर से लागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर-गिरहस्ती सुइ में तागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुरझ गए अंखुआए सपने</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जरिके
रहिगा पेट अभागा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उमिर की पोखर कींचड़ हुई गई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देह भई कमजोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दादा खटे सुखी हो बेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बेटवा खटे भरे ना पेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुइ हाथन की अपनी कमाई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लूटे खातिर जग-पेटकटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जाग मुसाफिर जाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ठगिनिया नींद रही झकझोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" width="286" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(3)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">लोन मेला </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फ्रीज़ मिले </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">कार मिले </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सोलहो सिंगार मिले</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोन में मिलें मम्मी पापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पूंजी है शेषनाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ब्रह्म-ग्यान पूंजी को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">व्यापे ना दैहिक दैविक भौतिक तापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुनर्पाठ नश्वर दुनिया की नश्वरता का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी का दर्शन अपनाएं
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी भी डिजाइन का टूटा फूटा लाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदले में नया प्रेम ले जाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बंपर डिस्काउंट है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक प्यार खर्च करो तीन प्यार पाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नया नया लांच हुआ सच का हूबहू झूठ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">क्लोन मेला
में हो आएं !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा सा फिसलो और गट्ठर भर नेम-फेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करनी में चार्वाक कविता में शेम-शेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से चाटुकार </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बाहर से
भगतसिंह </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">द्वंद्व ही कला है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जीवन है </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरा है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खतरे से
बचने के लिए बिकें </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बिकने के लिए खरीदवाएं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ए सुगना</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम भी दुनिया से ऊपर तो नहीं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कदम अमरीका हो जाएँ। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" width="226" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(4)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">राम कहानी</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जोड़े हैं थोड़े से पैसे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इतने थोड़े </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में एक छत भी नहीं हुआ करती है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में निबाह करने को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जग की रीत मना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब कितना कम खाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को कस में रख्खा लेकिन तन को क्या समझाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">काटे हैं दिन ऐसे वैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्हें काट पाना साधारणतः आसान नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पीठ भले हो जाये लेकिन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कौन यहाँ कंधा होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे टक्कर ली उस बाघ-समय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिसके होने की आशंका भी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बी.पी दुगना करती है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा नगद</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">उधारी
ज़्यादा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दमा से मैं टकराया ले कर इन्व्हेलर की जगह जोशाँदा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कई नाम से कई तरह से
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्दा रह के पोसा है इस छोटी सी अपनी दुनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे होरी पोस रहा था
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने भीतर की धनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तीन की रक्षा की है छय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी जिसकी राम कहानी फंदे डाल बुना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाकारा हूँ मैंने माना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया का पुरुषार्थ यही है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जैसे नोट कामना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम इंटरनेट पर जितना व्यय करते होगे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उतने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चौथ भेज सकता था अपनी सद्यः परिणीता बेटी का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और बचा सकता था उसको जीवन भर सुनने से ताना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फटी जेब बाप बन जाना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को मार के मन बहलाना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी दुखियारी बेटी ही मेरे लिए दुआ करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" width="247" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(5)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">तीस्ता सीतलवाड के लिए </span></u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कीमत फिर भी बड़ी चीज़ है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हमा-शुमां के लहजे को
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मामूली अनुदान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपनों में आया हल्का सा परिवर्तन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से इंसान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रिंग जा रही होती है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन रिस्पांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हो निर्वात तो संवादों का कोई चांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी देश के किसी काल के किसी भी गांधी को देखो तुम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डेढ़ हड्डियों पर एक गाल बराबर मांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कबीर का होना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वेद पुराणों से अर्जित सारा ग्यान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 12pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जब भी कोई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में फिनिशिंग टच पैदा करने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच का देशज औषद्यीय गुण भीतर से मरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की सत्ता पर काबिज़ होके सूरज बनने वाला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की खाद-मिलावट की सच्चाई से डरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में झूठ का हल्का सा भी खारापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोगों के दिल में उपजा सम्मान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" width="215" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(6)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">रोटी का संविधान</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दिल्ली झंडा और
देशगान</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">साधू जंगल गइया
महान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सबके सब ठिठक गए
आके</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोहे के फाटक पर
पाके </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">टिन का एक टुकड़ा
लटक रहा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'<span lang="HI">कुत्ते से रहिए सावधान ।</span>'</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चेहरे पर उग आई
घासें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सड़ती उम्मीदों की
लाशें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वे जब भी सोचा
करते हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उड़ते रहते हैं
वायुयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों को देते
पटकनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चश्मा स्याही टोपी
बनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उन लोगों नें फिर
बदल दिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपना पहले वाला
बयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केसरिया झंडा
शुद्ध लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे समझौता युद्ध
लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रस्ता चलते कुछ
लोग हमें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देते रहते हैं
दिशा ग्यान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक गीत और एक
बंजारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अाओ खुरचें यह
अंधियारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाखूनों की भाषा
में लिख डालें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोटी का संविधान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s1600/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s320/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" width="210" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;">(7)</span><u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"> <span lang="HI">जीवन -लय </span></span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर हो या मौसम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुदाल या कवितायेँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय टूटी तो
सब के सब घायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन से उलीच के
जीवन को भरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता उन्मुख और
विमुख दोनों करती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अगर न रोपे
गए करीने से पौधे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हरे-भरे तो होंगे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर जंगल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ताल-छंद </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ध्वनियों शब्दों
की आवृत्तियाँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सुर में भी होती
हैं अक्सर विकृतियां </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कोल्हू सा चलना तो
लय हो सकता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लकिन उसमें
जुते बैल की स्मृतियाँ !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता का विकल्प
सिर्फ़ कविता होती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौसम वही कि जिसकी
प्यास नहीं मरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">आज</span>’ <span lang="HI">हो गए हों लकिन </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम उतना ही बचेंगे
जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">कल</span>’ <span lang="HI">होंगे। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फल चमकती है कुदाल
की सपनें में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर खुद ही
परिभाषित होता अपने में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय का
रख-रखाव आवश्यक होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन के भीतर
कविताओं के छपने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता में संकोच
और रिश्तों में लय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आरोहों अवरोहों का
ही नाम समय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ग़म </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लहजे का ख़म और कम
से कम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों में हो दम
तो सब कायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम इस पार रहे उस
पार रही कविता</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता के भीतर ही
हार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरों का भय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यानी लय अनदेखा कर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने पॉव कुल्हाड़ी
मार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सामंती कविताओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कवि-सामंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बचना होगा कविता
को श्रीमंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन की गति </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">संगती में हो </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">प्रसरित हो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तभी प्रश्न
कविताओं के भी हल होंगे।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">****</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s1600/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s320/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">देवेन्द्र आर्य </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif;">A -127 <span lang="HI">आवास
विकास कालोनी </span>,<span lang="HI">शाहपुर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गोरखपुर
-</span><span style="font-family: Mangal, serif;">273006 </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मोबाइल
- </span><span style="font-family: Mangal, serif;">09794840990</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेल </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;"><a href="mailto:-devendrakumar.arya1@gmail.com" target="_blank"><span style="color: #1155cc; font-size: 11.0pt;">-devendrakumar.arya1@gmail.com</span></a></span><span style="color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-77678347476529147392015-09-16T05:47:00.003-07:002015-09-16T05:47:26.391-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;">देवेन्द्र आर्य के गीत </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s1600/devendea+aarya.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s320/devendea+aarya.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हिन्दी में जनगीतों की पुरानी परम्परा है| लोकभाषा
में रचे गए गीत कवित को जनता के बीच ले जाकर उन्हें वर्गीय अवस्थिति से परिचित
करातें है | देवेन्द्र आर्य जी का यह गीत एक जागरण गीत है इसमें भारतीय लोकतंत्र
के शोषक और बुर्जुवा चरित्र से लोकमानस को आगाह किया गया है | देवेन्द्र आर्य के गीत
समूची व्यवस्था की पड़ताल करते हुए भारतीय आम जनता मनोस्थिति से रूबरू करातें है | </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता भले ही अपने
तमाम संरचनात्मक पहलू छोडकर गद्य जैसी शुष्कता और सपाट भंगिमाएं स्वीकार कर ले पर
लय नहीं छोडी जा सकती है ।लय कवि और कविता के मध्य शैली का सवाल है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शब्दों का चयन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्थापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ध्वन्यात्मक आरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अवरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पाठ विराम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जैसे संरचनात्मक
उपागम कविता को जीवन्त कर देते हैं । हलांकि कंटेंट की कीमत में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अबाध रखने का जोखिम
नहीं उठाया जा सकता है और उठाना भी नहीं चाहिए यदि वैचारिक अपक्षय हो रहा है तो
कविता न होने का संकट खडा हो सकता है । ऐसे में जरूरी है कि कवि अपनी जमीनी अवस्थिति
और परिवेश के प्रति वैचारिक रूप से लोकचेतन हो । कुछ भी लिख देना कविता नहीं हैं
बल्कि लेखकीय आत्मसंघर्ष व वैचारिक रूप से पुख्ता जनसंवेदनाओं का दस्तावेज कविता
है ऐसे ज्वलंत कंटेंट के साथ यदि कवि </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">को भी बरकार रखता है तो यह सोने पे सुहागा है
।ऐसे कवि विरले मिलते हैं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">देवेन्द्र आर्य ऐसे ही कवि हैं जो कविता की
अन्तर्वस्तु के साथ साथ शब्दों की लयात्मक भंगिमाओं को बडी शिद्दत के साथ कविता
में प्रयुक्त करतें हैं । दवेन्द्र आर्य के गीतों में लय बन्ध संवेदनाओं के साथ
रिदम तय करते है भाव उत्क्षेपण </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विस्तार </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संकुचन के साथ ही लयात्मक भंगिमा परिवर्तित हो
जाती है इस स्थिति न केवल कविता गेय बन जाती है बल्कि पाठकीय मन: स्थिति के साथ
अपने रचनात्मक प्रभाव भी दिखाने लगती है ।</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्कृत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हिन्दी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अरबी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">फारसी तक </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की अपनी विशाल
परम्परा है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गज़ल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गीत</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> , </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">छन्दविधान कभी लोकगीत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ग्राम्यगीत आदि
अपरूपों का सफ़र इंसानी सोच का सफर है इनमें मानवीय चेतना के विकास को परखा जा सकता
है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अस्तु लयबन्धों को साहित्य के दायरे से अलग थलग करके हम मानवीय
तहजीब और जमीनी सृजनात्मकता को ही नकार रहे होते हैं । देवेन्द्र आर्य के गीत
जितने भी मैने पढें हैं वो सब इंसानी सौन्दर्य को विकृत करने वाली बुर्जुवा
अपसंस्कृति के खिलाफ अकेले आदमी का आत्मसंघर्ष है यह संघर्ष मजहबी और सरहदी सीमाओं
में नही समेटा जा सकता न ही कवि के परिवेश में सीमित किया जा सकता है यह समूची
मानवता के सांस्कृतिक जद्दोजेहद को रेखांकित करता है । उनकी कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">चल रहीं हैं छीनियां</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी प्रकार की कविता
है । देवेन्द्र आर्य के गीतों में कृत्रिम भाषा नहीं है वही भाषा है जिसे दुष्यन्त
कुमार कहते थे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">मैं बोलता हूँ जिसमे बात करता हूं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी भाषा को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आमफहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहा जाता है जिसे
लगभग हर हिन्दुस्तानी गुनगुना सकता है इसी भाषा में जनता बात करती है और इसी भाषा
में जनता सीखती है कविता को जनता के बीच ले जाने के लिए इसी शिल्प और भाषा की
जरूरत है जिसे देवेन्द्र जी ने अपनाया है ।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> आज हम लोकविमर्श में
अपने समय के प्रतिनिधि गीतकार देवेन्द्र आर्य के गीत प्रकाशित कर रहें है उन्होंने
मेरे अनुरोध से लोकविमर्श हेतु गीत भेजे
हैं इसके लिए मैं उनका आभारी हूँ आगे भी उनसे सहयोग की अपेक्षा करूँगा गीतों के
साथ चित्र के रवींद्र के हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(<span lang="HI">१) </span></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">देखा जायेगा </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">होगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">जो भी होगा
साला </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या कर लेगा ऊपरवाला
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डर जीवन की पहली और अंतिम कठिनाई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौत को लेकर सौदेबाजी होती आई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करो कलेजा कड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख में आँखें डाल कहो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह लो अपनी कंठी माला </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">देखा जायेगा। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुल के नीचे एक किनारे दुबकी पड़ी नदी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">दुनिया
वालों से रहती है कटी-कटी </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपने सावन के अंधों की भीड़ हो गए हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधों से भी कहीं उजाला देखा जायेगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरना सच है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जानके भी</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसने जीना छोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की राह में अपना टुच्चापन ही है रोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केवल खतरा-खतरा चिल्लाने से बेहतर है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मार लें हम होठों पर ताला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" width="249" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(2)</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> <u><span lang="HI">गठरी में चोर </span></u></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">माथ पसीना गार के सींच्यो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पानी जड़-पाताल से खीच्यो </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तपती धूप ढिढुरती सर्दी </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खेत में जान-परान उलीच्यो</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फसल कटे पर ठग-बटमारन की हुई गयी बटोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आठ बरिस की उमिर से लागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर-गिरहस्ती सुइ में तागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुरझ गए अंखुआए सपने</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जरिके
रहिगा पेट अभागा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उमिर की पोखर कींचड़ हुई गई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देह भई कमजोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दादा खटे सुखी हो बेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बेटवा खटे भरे ना पेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुइ हाथन की अपनी कमाई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लूटे खातिर जग-पेटकटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जाग मुसाफिर जाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ठगिनिया नींद रही झकझोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" width="286" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(3)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">लोन मेला </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फ्रीज़ मिले </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">कार मिले </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सोलहो सिंगार मिले</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोन में मिलें मम्मी पापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पूंजी है शेषनाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ब्रह्म-ग्यान पूंजी को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">व्यापे ना दैहिक दैविक भौतिक तापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुनर्पाठ नश्वर दुनिया की नश्वरता का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी का दर्शन अपनाएं
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी भी डिजाइन का टूटा फूटा लाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदले में नया प्रेम ले जाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बंपर डिस्काउंट है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक प्यार खर्च करो तीन प्यार पाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नया नया लांच हुआ सच का हूबहू झूठ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">क्लोन मेला
में हो आएं !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा सा फिसलो और गट्ठर भर नेम-फेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करनी में चार्वाक कविता में शेम-शेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से चाटुकार </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बाहर से
भगतसिंह </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">द्वंद्व ही कला है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जीवन है </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरा है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खतरे से
बचने के लिए बिकें </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बिकने के लिए खरीदवाएं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ए सुगना</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम भी दुनिया से ऊपर तो नहीं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कदम अमरीका हो जाएँ। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" width="226" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(4)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">राम कहानी</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जोड़े हैं थोड़े से पैसे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इतने थोड़े </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में एक छत भी नहीं हुआ करती है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में निबाह करने को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जग की रीत मना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब कितना कम खाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को कस में रख्खा लेकिन तन को क्या समझाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">काटे हैं दिन ऐसे वैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्हें काट पाना साधारणतः आसान नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पीठ भले हो जाये लेकिन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कौन यहाँ कंधा होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे टक्कर ली उस बाघ-समय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिसके होने की आशंका भी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बी.पी दुगना करती है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा नगद</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">उधारी
ज़्यादा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दमा से मैं टकराया ले कर इन्व्हेलर की जगह जोशाँदा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कई नाम से कई तरह से
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्दा रह के पोसा है इस छोटी सी अपनी दुनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे होरी पोस रहा था
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने भीतर की धनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तीन की रक्षा की है छय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी जिसकी राम कहानी फंदे डाल बुना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाकारा हूँ मैंने माना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया का पुरुषार्थ यही है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जैसे नोट कामना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम इंटरनेट पर जितना व्यय करते होगे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उतने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चौथ भेज सकता था अपनी सद्यः परिणीता बेटी का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और बचा सकता था उसको जीवन भर सुनने से ताना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फटी जेब बाप बन जाना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को मार के मन बहलाना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी दुखियारी बेटी ही मेरे लिए दुआ करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" width="247" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(5)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">तीस्ता सीतलवाड के लिए </span></u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कीमत फिर भी बड़ी चीज़ है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हमा-शुमां के लहजे को
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मामूली अनुदान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपनों में आया हल्का सा परिवर्तन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से इंसान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रिंग जा रही होती है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन रिस्पांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हो निर्वात तो संवादों का कोई चांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी देश के किसी काल के किसी भी गांधी को देखो तुम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डेढ़ हड्डियों पर एक गाल बराबर मांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कबीर का होना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वेद पुराणों से अर्जित सारा ग्यान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 12pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जब भी कोई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में फिनिशिंग टच पैदा करने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच का देशज औषद्यीय गुण भीतर से मरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की सत्ता पर काबिज़ होके सूरज बनने वाला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की खाद-मिलावट की सच्चाई से डरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में झूठ का हल्का सा भी खारापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोगों के दिल में उपजा सम्मान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" width="215" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(6)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">रोटी का संविधान</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दिल्ली झंडा और
देशगान</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">साधू जंगल गइया
महान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सबके सब ठिठक गए
आके</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोहे के फाटक पर
पाके </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">टिन का एक टुकड़ा
लटक रहा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'<span lang="HI">कुत्ते से रहिए सावधान ।</span>'</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चेहरे पर उग आई
घासें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सड़ती उम्मीदों की
लाशें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वे जब भी सोचा
करते हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उड़ते रहते हैं
वायुयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों को देते
पटकनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चश्मा स्याही टोपी
बनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उन लोगों नें फिर
बदल दिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपना पहले वाला
बयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केसरिया झंडा
शुद्ध लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे समझौता युद्ध
लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रस्ता चलते कुछ
लोग हमें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देते रहते हैं
दिशा ग्यान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक गीत और एक
बंजारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अाओ खुरचें यह
अंधियारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाखूनों की भाषा
में लिख डालें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोटी का संविधान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s1600/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s320/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" width="210" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;">(7)</span><u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"> <span lang="HI">जीवन -लय </span></span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर हो या मौसम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुदाल या कवितायेँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय टूटी तो
सब के सब घायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन से उलीच के
जीवन को भरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता उन्मुख और
विमुख दोनों करती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अगर न रोपे
गए करीने से पौधे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हरे-भरे तो होंगे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर जंगल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ताल-छंद </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ध्वनियों शब्दों
की आवृत्तियाँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सुर में भी होती
हैं अक्सर विकृतियां </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कोल्हू सा चलना तो
लय हो सकता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लकिन उसमें
जुते बैल की स्मृतियाँ !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता का विकल्प
सिर्फ़ कविता होती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौसम वही कि जिसकी
प्यास नहीं मरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">आज</span>’ <span lang="HI">हो गए हों लकिन </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम उतना ही बचेंगे
जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">कल</span>’ <span lang="HI">होंगे। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फल चमकती है कुदाल
की सपनें में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर खुद ही
परिभाषित होता अपने में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय का
रख-रखाव आवश्यक होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन के भीतर
कविताओं के छपने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता में संकोच
और रिश्तों में लय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आरोहों अवरोहों का
ही नाम समय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ग़म </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लहजे का ख़म और कम
से कम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों में हो दम
तो सब कायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम इस पार रहे उस
पार रही कविता</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता के भीतर ही
हार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरों का भय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यानी लय अनदेखा कर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने पॉव कुल्हाड़ी
मार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सामंती कविताओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कवि-सामंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बचना होगा कविता
को श्रीमंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन की गति </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">संगती में हो </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">प्रसरित हो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तभी प्रश्न
कविताओं के भी हल होंगे।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">****</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s1600/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s320/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">देवेन्द्र आर्य </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif;">A -127 <span lang="HI">आवास
विकास कालोनी </span>,<span lang="HI">शाहपुर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गोरखपुर
-</span><span style="font-family: Mangal, serif;">273006 </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मोबाइल
- </span><span style="font-family: Mangal, serif;">09794840990</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेल </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;"><a href="mailto:-devendrakumar.arya1@gmail.com" target="_blank"><span style="color: #1155cc; font-size: 11.0pt;">-devendrakumar.arya1@gmail.com</span></a></span><span style="color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-23895309443528706732015-09-16T05:47:00.001-07:002015-09-16T05:47:14.144-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;">देवेन्द्र आर्य के गीत </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s1600/devendea+aarya.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s320/devendea+aarya.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हिन्दी में जनगीतों की पुरानी परम्परा है| लोकभाषा
में रचे गए गीत कवित को जनता के बीच ले जाकर उन्हें वर्गीय अवस्थिति से परिचित
करातें है | देवेन्द्र आर्य जी का यह गीत एक जागरण गीत है इसमें भारतीय लोकतंत्र
के शोषक और बुर्जुवा चरित्र से लोकमानस को आगाह किया गया है | देवेन्द्र आर्य के गीत
समूची व्यवस्था की पड़ताल करते हुए भारतीय आम जनता मनोस्थिति से रूबरू करातें है | </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता भले ही अपने
तमाम संरचनात्मक पहलू छोडकर गद्य जैसी शुष्कता और सपाट भंगिमाएं स्वीकार कर ले पर
लय नहीं छोडी जा सकती है ।लय कवि और कविता के मध्य शैली का सवाल है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शब्दों का चयन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्थापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ध्वन्यात्मक आरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अवरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पाठ विराम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जैसे संरचनात्मक
उपागम कविता को जीवन्त कर देते हैं । हलांकि कंटेंट की कीमत में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अबाध रखने का जोखिम
नहीं उठाया जा सकता है और उठाना भी नहीं चाहिए यदि वैचारिक अपक्षय हो रहा है तो
कविता न होने का संकट खडा हो सकता है । ऐसे में जरूरी है कि कवि अपनी जमीनी अवस्थिति
और परिवेश के प्रति वैचारिक रूप से लोकचेतन हो । कुछ भी लिख देना कविता नहीं हैं
बल्कि लेखकीय आत्मसंघर्ष व वैचारिक रूप से पुख्ता जनसंवेदनाओं का दस्तावेज कविता
है ऐसे ज्वलंत कंटेंट के साथ यदि कवि </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">को भी बरकार रखता है तो यह सोने पे सुहागा है
।ऐसे कवि विरले मिलते हैं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">देवेन्द्र आर्य ऐसे ही कवि हैं जो कविता की
अन्तर्वस्तु के साथ साथ शब्दों की लयात्मक भंगिमाओं को बडी शिद्दत के साथ कविता
में प्रयुक्त करतें हैं । दवेन्द्र आर्य के गीतों में लय बन्ध संवेदनाओं के साथ
रिदम तय करते है भाव उत्क्षेपण </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विस्तार </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संकुचन के साथ ही लयात्मक भंगिमा परिवर्तित हो
जाती है इस स्थिति न केवल कविता गेय बन जाती है बल्कि पाठकीय मन: स्थिति के साथ
अपने रचनात्मक प्रभाव भी दिखाने लगती है ।</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्कृत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हिन्दी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अरबी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">फारसी तक </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की अपनी विशाल
परम्परा है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गज़ल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गीत</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> , </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">छन्दविधान कभी लोकगीत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ग्राम्यगीत आदि
अपरूपों का सफ़र इंसानी सोच का सफर है इनमें मानवीय चेतना के विकास को परखा जा सकता
है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अस्तु लयबन्धों को साहित्य के दायरे से अलग थलग करके हम मानवीय
तहजीब और जमीनी सृजनात्मकता को ही नकार रहे होते हैं । देवेन्द्र आर्य के गीत
जितने भी मैने पढें हैं वो सब इंसानी सौन्दर्य को विकृत करने वाली बुर्जुवा
अपसंस्कृति के खिलाफ अकेले आदमी का आत्मसंघर्ष है यह संघर्ष मजहबी और सरहदी सीमाओं
में नही समेटा जा सकता न ही कवि के परिवेश में सीमित किया जा सकता है यह समूची
मानवता के सांस्कृतिक जद्दोजेहद को रेखांकित करता है । उनकी कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">चल रहीं हैं छीनियां</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी प्रकार की कविता
है । देवेन्द्र आर्य के गीतों में कृत्रिम भाषा नहीं है वही भाषा है जिसे दुष्यन्त
कुमार कहते थे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">मैं बोलता हूँ जिसमे बात करता हूं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी भाषा को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आमफहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहा जाता है जिसे
लगभग हर हिन्दुस्तानी गुनगुना सकता है इसी भाषा में जनता बात करती है और इसी भाषा
में जनता सीखती है कविता को जनता के बीच ले जाने के लिए इसी शिल्प और भाषा की
जरूरत है जिसे देवेन्द्र जी ने अपनाया है ।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> आज हम लोकविमर्श में
अपने समय के प्रतिनिधि गीतकार देवेन्द्र आर्य के गीत प्रकाशित कर रहें है उन्होंने
मेरे अनुरोध से लोकविमर्श हेतु गीत भेजे
हैं इसके लिए मैं उनका आभारी हूँ आगे भी उनसे सहयोग की अपेक्षा करूँगा गीतों के
साथ चित्र के रवींद्र के हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(<span lang="HI">१) </span></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">देखा जायेगा </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">होगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">जो भी होगा
साला </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या कर लेगा ऊपरवाला
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डर जीवन की पहली और अंतिम कठिनाई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौत को लेकर सौदेबाजी होती आई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करो कलेजा कड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख में आँखें डाल कहो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह लो अपनी कंठी माला </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">देखा जायेगा। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुल के नीचे एक किनारे दुबकी पड़ी नदी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">दुनिया
वालों से रहती है कटी-कटी </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपने सावन के अंधों की भीड़ हो गए हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधों से भी कहीं उजाला देखा जायेगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरना सच है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जानके भी</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसने जीना छोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की राह में अपना टुच्चापन ही है रोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केवल खतरा-खतरा चिल्लाने से बेहतर है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मार लें हम होठों पर ताला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" width="249" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(2)</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> <u><span lang="HI">गठरी में चोर </span></u></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">माथ पसीना गार के सींच्यो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पानी जड़-पाताल से खीच्यो </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तपती धूप ढिढुरती सर्दी </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खेत में जान-परान उलीच्यो</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फसल कटे पर ठग-बटमारन की हुई गयी बटोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आठ बरिस की उमिर से लागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर-गिरहस्ती सुइ में तागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुरझ गए अंखुआए सपने</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जरिके
रहिगा पेट अभागा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उमिर की पोखर कींचड़ हुई गई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देह भई कमजोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दादा खटे सुखी हो बेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बेटवा खटे भरे ना पेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुइ हाथन की अपनी कमाई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लूटे खातिर जग-पेटकटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जाग मुसाफिर जाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ठगिनिया नींद रही झकझोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" width="286" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(3)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">लोन मेला </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फ्रीज़ मिले </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">कार मिले </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सोलहो सिंगार मिले</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोन में मिलें मम्मी पापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पूंजी है शेषनाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ब्रह्म-ग्यान पूंजी को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">व्यापे ना दैहिक दैविक भौतिक तापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुनर्पाठ नश्वर दुनिया की नश्वरता का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी का दर्शन अपनाएं
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी भी डिजाइन का टूटा फूटा लाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदले में नया प्रेम ले जाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बंपर डिस्काउंट है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक प्यार खर्च करो तीन प्यार पाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नया नया लांच हुआ सच का हूबहू झूठ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">क्लोन मेला
में हो आएं !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा सा फिसलो और गट्ठर भर नेम-फेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करनी में चार्वाक कविता में शेम-शेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से चाटुकार </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बाहर से
भगतसिंह </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">द्वंद्व ही कला है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जीवन है </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरा है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खतरे से
बचने के लिए बिकें </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बिकने के लिए खरीदवाएं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ए सुगना</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम भी दुनिया से ऊपर तो नहीं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कदम अमरीका हो जाएँ। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" width="226" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(4)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">राम कहानी</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जोड़े हैं थोड़े से पैसे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इतने थोड़े </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में एक छत भी नहीं हुआ करती है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में निबाह करने को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जग की रीत मना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब कितना कम खाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को कस में रख्खा लेकिन तन को क्या समझाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">काटे हैं दिन ऐसे वैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्हें काट पाना साधारणतः आसान नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पीठ भले हो जाये लेकिन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कौन यहाँ कंधा होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे टक्कर ली उस बाघ-समय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिसके होने की आशंका भी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बी.पी दुगना करती है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा नगद</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">उधारी
ज़्यादा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दमा से मैं टकराया ले कर इन्व्हेलर की जगह जोशाँदा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कई नाम से कई तरह से
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्दा रह के पोसा है इस छोटी सी अपनी दुनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे होरी पोस रहा था
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने भीतर की धनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तीन की रक्षा की है छय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी जिसकी राम कहानी फंदे डाल बुना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाकारा हूँ मैंने माना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया का पुरुषार्थ यही है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जैसे नोट कामना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम इंटरनेट पर जितना व्यय करते होगे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उतने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चौथ भेज सकता था अपनी सद्यः परिणीता बेटी का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और बचा सकता था उसको जीवन भर सुनने से ताना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फटी जेब बाप बन जाना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को मार के मन बहलाना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी दुखियारी बेटी ही मेरे लिए दुआ करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" width="247" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(5)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">तीस्ता सीतलवाड के लिए </span></u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कीमत फिर भी बड़ी चीज़ है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हमा-शुमां के लहजे को
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मामूली अनुदान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपनों में आया हल्का सा परिवर्तन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से इंसान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रिंग जा रही होती है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन रिस्पांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हो निर्वात तो संवादों का कोई चांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी देश के किसी काल के किसी भी गांधी को देखो तुम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डेढ़ हड्डियों पर एक गाल बराबर मांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कबीर का होना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वेद पुराणों से अर्जित सारा ग्यान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 12pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जब भी कोई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में फिनिशिंग टच पैदा करने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच का देशज औषद्यीय गुण भीतर से मरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की सत्ता पर काबिज़ होके सूरज बनने वाला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की खाद-मिलावट की सच्चाई से डरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में झूठ का हल्का सा भी खारापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोगों के दिल में उपजा सम्मान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" width="215" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(6)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">रोटी का संविधान</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दिल्ली झंडा और
देशगान</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">साधू जंगल गइया
महान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सबके सब ठिठक गए
आके</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोहे के फाटक पर
पाके </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">टिन का एक टुकड़ा
लटक रहा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'<span lang="HI">कुत्ते से रहिए सावधान ।</span>'</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चेहरे पर उग आई
घासें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सड़ती उम्मीदों की
लाशें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वे जब भी सोचा
करते हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उड़ते रहते हैं
वायुयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों को देते
पटकनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चश्मा स्याही टोपी
बनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उन लोगों नें फिर
बदल दिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपना पहले वाला
बयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केसरिया झंडा
शुद्ध लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे समझौता युद्ध
लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रस्ता चलते कुछ
लोग हमें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देते रहते हैं
दिशा ग्यान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक गीत और एक
बंजारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अाओ खुरचें यह
अंधियारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाखूनों की भाषा
में लिख डालें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोटी का संविधान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s1600/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s320/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" width="210" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;">(7)</span><u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"> <span lang="HI">जीवन -लय </span></span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर हो या मौसम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुदाल या कवितायेँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय टूटी तो
सब के सब घायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन से उलीच के
जीवन को भरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता उन्मुख और
विमुख दोनों करती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अगर न रोपे
गए करीने से पौधे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हरे-भरे तो होंगे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर जंगल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ताल-छंद </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ध्वनियों शब्दों
की आवृत्तियाँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सुर में भी होती
हैं अक्सर विकृतियां </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कोल्हू सा चलना तो
लय हो सकता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लकिन उसमें
जुते बैल की स्मृतियाँ !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता का विकल्प
सिर्फ़ कविता होती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौसम वही कि जिसकी
प्यास नहीं मरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">आज</span>’ <span lang="HI">हो गए हों लकिन </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम उतना ही बचेंगे
जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">कल</span>’ <span lang="HI">होंगे। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फल चमकती है कुदाल
की सपनें में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर खुद ही
परिभाषित होता अपने में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय का
रख-रखाव आवश्यक होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन के भीतर
कविताओं के छपने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता में संकोच
और रिश्तों में लय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आरोहों अवरोहों का
ही नाम समय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ग़म </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लहजे का ख़म और कम
से कम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों में हो दम
तो सब कायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम इस पार रहे उस
पार रही कविता</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता के भीतर ही
हार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरों का भय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यानी लय अनदेखा कर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने पॉव कुल्हाड़ी
मार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सामंती कविताओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कवि-सामंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बचना होगा कविता
को श्रीमंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन की गति </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">संगती में हो </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">प्रसरित हो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तभी प्रश्न
कविताओं के भी हल होंगे।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">****</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s1600/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s320/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">देवेन्द्र आर्य </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif;">A -127 <span lang="HI">आवास
विकास कालोनी </span>,<span lang="HI">शाहपुर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गोरखपुर
-</span><span style="font-family: Mangal, serif;">273006 </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मोबाइल
- </span><span style="font-family: Mangal, serif;">09794840990</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेल </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;"><a href="mailto:-devendrakumar.arya1@gmail.com" target="_blank"><span style="color: #1155cc; font-size: 11.0pt;">-devendrakumar.arya1@gmail.com</span></a></span><span style="color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-69271853702213350492015-09-16T05:46:00.003-07:002015-09-16T05:46:52.007-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;">देवेन्द्र आर्य के गीत </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 28pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s1600/devendea+aarya.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgReQHSQ9xE7Fz1yFtPyzswuCdzsYcXdWX-sWPjfk6QpIglLhbnavm3o4wCofTN9fx-pcFfTPRo8ZB6TGQKfBL_596GHxnqNKgkZlKkKrnP6al7Zi45JlDKCbMIrrK9nZdz0aPsIQdaulg/s320/devendea+aarya.jpg" width="320" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हिन्दी में जनगीतों की पुरानी परम्परा है| लोकभाषा
में रचे गए गीत कवित को जनता के बीच ले जाकर उन्हें वर्गीय अवस्थिति से परिचित
करातें है | देवेन्द्र आर्य जी का यह गीत एक जागरण गीत है इसमें भारतीय लोकतंत्र
के शोषक और बुर्जुवा चरित्र से लोकमानस को आगाह किया गया है | देवेन्द्र आर्य के गीत
समूची व्यवस्था की पड़ताल करते हुए भारतीय आम जनता मनोस्थिति से रूबरू करातें है | </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कविता भले ही अपने
तमाम संरचनात्मक पहलू छोडकर गद्य जैसी शुष्कता और सपाट भंगिमाएं स्वीकार कर ले पर
लय नहीं छोडी जा सकती है ।लय कवि और कविता के मध्य शैली का सवाल है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शब्दों का चयन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्थापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ध्वन्यात्मक आरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अवरोह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पाठ विराम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जैसे संरचनात्मक
उपागम कविता को जीवन्त कर देते हैं । हलांकि कंटेंट की कीमत में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अबाध रखने का जोखिम
नहीं उठाया जा सकता है और उठाना भी नहीं चाहिए यदि वैचारिक अपक्षय हो रहा है तो
कविता न होने का संकट खडा हो सकता है । ऐसे में जरूरी है कि कवि अपनी जमीनी अवस्थिति
और परिवेश के प्रति वैचारिक रूप से लोकचेतन हो । कुछ भी लिख देना कविता नहीं हैं
बल्कि लेखकीय आत्मसंघर्ष व वैचारिक रूप से पुख्ता जनसंवेदनाओं का दस्तावेज कविता
है ऐसे ज्वलंत कंटेंट के साथ यदि कवि </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">को भी बरकार रखता है तो यह सोने पे सुहागा है
।ऐसे कवि विरले मिलते हैं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">देवेन्द्र आर्य ऐसे ही कवि हैं जो कविता की
अन्तर्वस्तु के साथ साथ शब्दों की लयात्मक भंगिमाओं को बडी शिद्दत के साथ कविता
में प्रयुक्त करतें हैं । दवेन्द्र आर्य के गीतों में लय बन्ध संवेदनाओं के साथ
रिदम तय करते है भाव उत्क्षेपण </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विस्तार </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संकुचन के साथ ही लयात्मक भंगिमा परिवर्तित हो
जाती है इस स्थिति न केवल कविता गेय बन जाती है बल्कि पाठकीय मन: स्थिति के साथ
अपने रचनात्मक प्रभाव भी दिखाने लगती है ।</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">संस्कृत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हिन्दी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">,</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अरबी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">फारसी तक </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लय</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">की अपनी विशाल
परम्परा है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गज़ल </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गीत</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> , </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">छन्दविधान कभी लोकगीत </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ग्राम्यगीत आदि
अपरूपों का सफ़र इंसानी सोच का सफर है इनमें मानवीय चेतना के विकास को परखा जा सकता
है</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अस्तु लयबन्धों को साहित्य के दायरे से अलग थलग करके हम मानवीय
तहजीब और जमीनी सृजनात्मकता को ही नकार रहे होते हैं । देवेन्द्र आर्य के गीत
जितने भी मैने पढें हैं वो सब इंसानी सौन्दर्य को विकृत करने वाली बुर्जुवा
अपसंस्कृति के खिलाफ अकेले आदमी का आत्मसंघर्ष है यह संघर्ष मजहबी और सरहदी सीमाओं
में नही समेटा जा सकता न ही कवि के परिवेश में सीमित किया जा सकता है यह समूची
मानवता के सांस्कृतिक जद्दोजेहद को रेखांकित करता है । उनकी कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">चल रहीं हैं छीनियां</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी प्रकार की कविता
है । देवेन्द्र आर्य के गीतों में कृत्रिम भाषा नहीं है वही भाषा है जिसे दुष्यन्त
कुमार कहते थे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">मैं बोलता हूँ जिसमे बात करता हूं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी भाषा को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आमफहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहा जाता है जिसे
लगभग हर हिन्दुस्तानी गुनगुना सकता है इसी भाषा में जनता बात करती है और इसी भाषा
में जनता सीखती है कविता को जनता के बीच ले जाने के लिए इसी शिल्प और भाषा की
जरूरत है जिसे देवेन्द्र जी ने अपनाया है ।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> आज हम लोकविमर्श में
अपने समय के प्रतिनिधि गीतकार देवेन्द्र आर्य के गीत प्रकाशित कर रहें है उन्होंने
मेरे अनुरोध से लोकविमर्श हेतु गीत भेजे
हैं इसके लिए मैं उनका आभारी हूँ आगे भी उनसे सहयोग की अपेक्षा करूँगा गीतों के
साथ चित्र के रवींद्र के हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgvOT7N7fSlP5ZTS9TC0ciEB1im5jGPl9hns0US0_eZAaef6Mx0Bu4gS9xmAkx6YhpiS1DzuPdNWxBTByxZHSQw4a57mx4ykmylWWIvydhuPU-RZbfuWtK7BGqfvXvY-2b0wX3-qPVI2VU/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%2580%25E0%25A4%25A8.jpg" width="199" /></a></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(<span lang="HI">१) </span></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">देखा जायेगा </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">होगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">जो भी होगा
साला </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">क्या कर लेगा ऊपरवाला
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डर जीवन की पहली और अंतिम कठिनाई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौत को लेकर सौदेबाजी होती आई है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करो कलेजा कड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख में आँखें डाल कहो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यह लो अपनी कंठी माला </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">देखा जायेगा। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुल के नीचे एक किनारे दुबकी पड़ी नदी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">दुनिया
वालों से रहती है कटी-कटी </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपने सावन के अंधों की भीड़ हो गए हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधों से भी कहीं उजाला देखा जायेगा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">?</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरना सच है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जानके भी</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसने जीना छोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की राह में अपना टुच्चापन ही है रोड़ा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केवल खतरा-खतरा चिल्लाने से बेहतर है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मार लें हम होठों पर ताला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देखा जायेगा।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzmshYpmcKLVdra8KUvh60szQtJvblVc33-es0xfbEWMgt9CRpEwkkS-P17_IIed8XlI2W4ebPePrGTOWACf_zMUQ4SEz-p4sxm_s0al1_BtIBh7nUdU9-mLhJQSm_CPGS2Ri3rdxCldI/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A7.jpg" width="249" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(2)</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> <u><span lang="HI">गठरी में चोर </span></u></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">माथ पसीना गार के सींच्यो</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पानी जड़-पाताल से खीच्यो </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तपती धूप ढिढुरती सर्दी </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खेत में जान-परान उलीच्यो</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फसल कटे पर ठग-बटमारन की हुई गयी बटोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुसाफ़िर सोयो न !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आठ बरिस की उमिर से लागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर-गिरहस्ती सुइ में तागा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मुरझ गए अंखुआए सपने</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जरिके
रहिगा पेट अभागा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उमिर की पोखर कींचड़ हुई गई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देह भई कमजोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दादा खटे सुखी हो बेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बेटवा खटे भरे ना पेटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुइ हाथन की अपनी कमाई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लूटे खातिर जग-पेटकटवा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जाग मुसाफिर जाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ठगिनिया नींद रही झकझोर</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी मेहनत की गठरी
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इ गठरी हिम्मत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अंधियारे में सरक न जाये </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नहीं है ये रिशवत की गठरी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आँख झपे सगरो अँधियारा </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">नींद से जगे भोर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तोरी गठरी में लागा चोर </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">मुसाफ़िर सोयो न !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhM9FvQU6j7cGSRBFDAbLrFEGMnG689cwMG5LQM90olRz8pOOKHaulWxlkna6y1KOo5UpyHtDy-eICCC2FCnhMVJ1RV1EUrFQq0rUql7M-FHPJud6tOgDGStOvYOlxIFKDY8zAJRK4HckE/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A4%25A6%25E0%25A5%258B.jpg" width="286" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(3)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">लोन मेला </span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फ्रीज़ मिले </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">,<span lang="HI">कार मिले </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सोलहो सिंगार मिले</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोन में मिलें मम्मी पापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पूंजी है शेषनाग </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ब्रह्म-ग्यान पूंजी को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">व्यापे ना दैहिक दैविक भौतिक तापा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पुनर्पाठ नश्वर दुनिया की नश्वरता का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी का दर्शन अपनाएं
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">लोन मेला
में हो आएं। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी भी डिजाइन का टूटा फूटा लाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदले में नया प्रेम ले जाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बंपर डिस्काउंट है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक प्यार खर्च करो तीन प्यार पाओ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नया नया लांच हुआ सच का हूबहू झूठ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चलो</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">क्लोन मेला
में हो आएं !</span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा सा फिसलो और गट्ठर भर नेम-फेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">करनी में चार्वाक कविता में शेम-शेम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से चाटुकार </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बाहर से
भगतसिंह </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">द्वंद्व ही कला है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">जीवन है </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरा है</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">खतरे से
बचने के लिए बिकें </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बिकने के लिए खरीदवाएं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ए सुगना</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम भी दुनिया से ऊपर तो नहीं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कदम अमरीका हो जाएँ। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqPL6BgowJxQJB8DCys8pX05JwbK_ok7XGy43rMQz18HgU9uk1YMerwh0NSug8heKv0TqGFvBu1a8SfJwDhoYB3U2W6tsvC_mbd0U43AWKy7_OU62ijoEEkmyC4iGG36H2cGWasJhPY08/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25A8.jpg" width="226" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(4)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">राम कहानी</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जोड़े हैं थोड़े से पैसे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">इतने थोड़े </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में एक छत भी नहीं हुआ करती है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जितने में निबाह करने को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जग की रीत मना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अब कितना कम खाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को कस में रख्खा लेकिन तन को क्या समझाता </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">बोलो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">काटे हैं दिन ऐसे वैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्हें काट पाना साधारणतः आसान नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पीठ भले हो जाये लेकिन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कौन यहाँ कंधा होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे टक्कर ली उस बाघ-समय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिसके होने की आशंका भी </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बी.पी दुगना करती है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">थोड़ा नगद</span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">उधारी
ज़्यादा </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दमा से मैं टकराया ले कर इन्व्हेलर की जगह जोशाँदा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कई नाम से कई तरह से
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जिन्दा रह के पोसा है इस छोटी सी अपनी दुनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे होरी पोस रहा था
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने भीतर की धनिया को </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम्हें क्या पता मैनें कैसे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तीन की रक्षा की है छय से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मंडी जिसकी राम कहानी फंदे डाल बुना करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाकारा हूँ मैंने माना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दुनिया का पुरुषार्थ यही है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जैसे नोट कामना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तुम इंटरनेट पर जितना व्यय करते होगे</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मैं उतने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चौथ भेज सकता था अपनी सद्यः परिणीता बेटी का </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">और बचा सकता था उसको जीवन भर सुनने से ताना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फटी जेब बाप बन जाना
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन को मार के मन बहलाना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मेरी दुखियारी बेटी ही मेरे लिए दुआ करती है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi2GFhBcuEQ4mDDFNcNwj8uqgCccqMVk0XiAig4eA1hTYvRbIuNor_WAy6SGF4H_x__IkUYTHHL-k8yt_kPKDD8DaDV13a1cYzVPHS0z1bIND87BZNNdTIwcjSaC-39ptcP-R13XbHUqFs/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AA.jpg" width="247" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">(5)
</span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;">तीस्ता सीतलवाड के लिए </span></u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 18pt;"> </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कीमत फिर भी बड़ी चीज़ है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हमा-शुमां के लहजे को
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मामूली अनुदान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सपनों में आया हल्का सा परिवर्तन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">भीतर से इंसान बदल के रख देता है। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रिंग जा रही होती है
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लेकिन रिस्पांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हो निर्वात तो संवादों का कोई चांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">किसी देश के किसी काल के किसी भी गांधी को देखो तुम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">डेढ़ हड्डियों पर एक गाल बराबर मांस नहीं होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक कबीर का होना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वेद पुराणों से अर्जित सारा ग्यान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 12pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जब भी कोई </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में फिनिशिंग टच पैदा करने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच का देशज औषद्यीय गुण भीतर से मरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की सत्ता पर काबिज़ होके सूरज बनने वाला </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच की खाद-मिलावट की सच्चाई से डरने लगता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सच में झूठ का हल्का सा भी खारापन </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोगों के दिल में उपजा सम्मान </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बदल के रख देता है।
</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s1600/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgQNJX48SboMORts6vJT1-dB2l7i0TWmK9s19b5LkRBCUxAwl_o5BCsjgBVQFh82wFeQA8pE3mQ7nNqpqpWN_vCGN0sEJRGuej5J70K3vmYXF4RR0I8rz28Mag3C-wrAUPRXpLDRC6zjug/s320/%25E0%25A4%259A%25E0%25A4%25BF%25E0%25A4%25A4%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B0+%25E0%25A5%25AB.jpg" width="215" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">(6)<u>
</u></span><u><span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 20pt;">रोटी का संविधान</span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 14pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">दिल्ली झंडा और
देशगान</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">साधू जंगल गइया
महान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सबके सब ठिठक गए
आके</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लोहे के फाटक पर
पाके </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">टिन का एक टुकड़ा
लटक रहा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">'<span lang="HI">कुत्ते से रहिए सावधान ।</span>'</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चेहरे पर उग आई
घासें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सड़ती उम्मीदों की
लाशें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">वे जब भी सोचा
करते हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उड़ते रहते हैं
वायुयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों को देते
पटकनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चश्मा स्याही टोपी
बनिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">उन लोगों नें फिर
बदल दिया </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपना पहले वाला
बयान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">केसरिया झंडा
शुद्ध लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जैसे समझौता युद्ध
लाभ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रस्ता चलते कुछ
लोग हमें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">देते रहते हैं
दिशा ग्यान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">एक गीत और एक
बंजारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अाओ खुरचें यह
अंधियारा </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">नाखूनों की भाषा
में लिख डालें </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">रोटी का संविधान ।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">***</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s1600/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhKV1pf-6Slx9GUk9JqT4kA3nNWS8aQHt80h5A3f1bZvA3aEKR7GHqf7okQdFOJ2bfDniG10dDy_Gr7Fni3vAOCkGTQLp6xW3cKLgWk3Bc8-vkcAdFkQc28a6hqMXOa1UulC9OKYHy3ZSg/s320/11249481_1098912336791287_4343234109049296590_n.jpg" width="210" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;">(7)</span><u><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 22pt;"> <span lang="HI">जीवन -लय </span></span></u><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 16pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर हो या मौसम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कुदाल या कवितायेँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय टूटी तो
सब के सब घायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन से उलीच के
जीवन को भरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता उन्मुख और
विमुख दोनों करती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अगर न रोपे
गए करीने से पौधे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हरे-भरे तो होंगे </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">पर जंगल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ताल-छंद </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ध्वनियों शब्दों
की आवृत्तियाँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सुर में भी होती
हैं अक्सर विकृतियां </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कोल्हू सा चलना तो
लय हो सकता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लकिन उसमें
जुते बैल की स्मृतियाँ !</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता का विकल्प
सिर्फ़ कविता होती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मौसम वही कि जिसकी
प्यास नहीं मरती </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">चाहे जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">आज</span>’ <span lang="HI">हो गए हों लकिन </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम उतना ही बचेंगे
जितना </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">‘<span lang="HI">कल</span>’ <span lang="HI">होंगे। </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">फल चमकती है कुदाल
की सपनें में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">घर खुद ही
परिभाषित होता अपने में</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लय का
रख-रखाव आवश्यक होता है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मन के भीतर
कविताओं के छपने में </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता में संकोच
और रिश्तों में लय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">आरोहों अवरोहों का
ही नाम समय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">ग़म </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">मरहम</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">लहजे का ख़म और कम
से कम </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बातों में हो दम
तो सब कायल होंगे। </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">हम इस पार रहे उस
पार रही कविता</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कविता के भीतर ही
हार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">खतरों का भय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">यानी लय अनदेखा कर </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">अपने पॉव कुल्हाड़ी
मार रही कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">सामंती कविताओं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">कवि-सामंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">बचना होगा कविता
को श्रीमंतों से </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">जीवन की गति </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">संगती में हो </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">, <span lang="HI">प्रसरित हो </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">तभी प्रश्न
कविताओं के भी हल होंगे।</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt;">****</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s1600/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidN5FzffLx0NYDXq5IVSgDlVbffMdOjphmwGPIrld1R78mau4WEi5695Bq7DbIn4u0ZfOJUGhi5SuUegpKiWo2UKZOmivSCpOqYVl7h8kzWLTwBJp322Zd274NTfZymslTCyk2TRrO7ME/s320/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 5pt 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">देवेन्द्र आर्य </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: Mangal, serif;">A -127 <span lang="HI">आवास
विकास कालोनी </span>,<span lang="HI">शाहपुर </span></span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">गोरखपुर
-</span><span style="font-family: Mangal, serif;">273006 </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मोबाइल
- </span><span style="font-family: Mangal, serif;">09794840990</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: Mangal, serif;">मेल </span><span style="font-family: Mangal, serif; font-size: 14pt;"><a href="mailto:-devendrakumar.arya1@gmail.com" target="_blank"><span style="color: #1155cc; font-size: 11.0pt;">-devendrakumar.arya1@gmail.com</span></a></span><span style="color: #222222; font-family: Arial, sans-serif; font-size: 9.5pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-50057458773896026392015-09-14T07:21:00.001-07:002015-09-14T07:21:08.904-07:00<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">संतोष चतुर्वेदी की कविताएं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgECkEnGteFnL1tJj8HETIrd6A3kGTNxLn9ARXM5tpWZjalQIJJhA1U_bT3ueuAtcfeAfinlruu4BiSVVUhE3KmAZogXIV0tBgj5drE-u3-Vkt7NYAcFFWhLMw93ZofkThnohcA67uYx6o/s1600/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgECkEnGteFnL1tJj8HETIrd6A3kGTNxLn9ARXM5tpWZjalQIJJhA1U_bT3ueuAtcfeAfinlruu4BiSVVUhE3KmAZogXIV0tBgj5drE-u3-Vkt7NYAcFFWhLMw93ZofkThnohcA67uYx6o/s320/manisshaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="299" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सन्तोष चतुर्वेदी हमारे समय के बेहद जरूरी कवि हैं जितनी
सूक्ष्म पर्यवेक्षण शक्ति व संवेदनशीलता उनकी कविताओं में परिलक्षित होती है उतनी
ही संवेदनशीलता उनके व्यक्तित्व में हैं । घटनाओं को सभी देखते है सभी अनुभव करते
हैं पर घटनाओं को देखने की दृष्टि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> हर </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">के पास नही होती है
|दृष्टि</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> कवि की निजी
वैचारिक संरचनाओं पर निर्भर कर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ती</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> सन्तोष जब परिवेश से मुठभेड करते हैं तो
आसन्न असंगतियों के विरुद्ध बडी सजगता से चरित्र गढतें</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हैं ये चरित्र
अनसुने व अदृष्य भी हो सकते हैं या कहा जा सकता है निहायत उपेक्षित भी हो सकते है़
अपने आस पास रखी व हर समय आंखों से देखी जाने वाली सामान्य सी वस्तु जिसे हम अक्सर
अनदेखा करते हैं सन्तोष वहीं से कविता खोज लेते है़ । यह प्रक्रिया वैचारिक
परिपक्वता की मांग करती है </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">| </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जो सन्तोष में है उनके दूसरे संग्रह की
कविताएँ </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पेन ड्राईव</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">भभकना </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उलार </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">इसी टाईप की कविताएं हैं । पिता को लेकर
खूब कविताएं लिखी गयीं लेकिन सन्तोष की कविता देखिए जहां पिता निहायत वर्गीय
भूमिका में दिखाई देते हैं उनकी अकेले तस्वीर न होना यह कोई संकट नहीं है बल्कि
खाशियत है जहां व्यक्ति और समाज की अद्वैतता है अज्ञेय जैसा नहीं कि </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हम नदी नहीं है केवल
द्वीप हैं</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> इसी प्रकार </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उनकी कविता </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">धरती के भरोसे के लिए</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उनके प्रथम संग्रह
पहलीबार की है धरती की प्रतीकात्मकता व विभिन्न अवस्थितियों में पढी गयी कविताओं
की सार्थकता से आज की कविता के निहितार्थ तय किए जा सकते हैं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> सन्तोष की कविताओं </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">की</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> व्यापक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;">ता</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> परिवर्तनों
की बुनियाद</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> में निहित</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;"> है इसलिए वो तमाम सन्दर्भ खोजतें है ।सन्दर्भों की उन्हे कोई
कमी नहीं है भाषा के स्तर पर भी वो पढी लिखी सुनी सुनाई भंगिमाओं से परहेज करते
हैं क्योंकी उन्हे भंगिमा से ज्यादा व्यंजना से लगाव है आवरण से ज्यादा
अन्तर्वस्तु से लगाव है प्रतीकों</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">में सन्दर्भपूर्ण सार्थकता देकर कविता को
विशिष्ट कलात्मकता दे देते है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-language: HI; mso-hansi-font-family: Arial;"> | पर </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सन्तोष की कविता का
वास्तविक सौन्दर्य </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">'</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रतिरोध</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";">' </span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">है और प्रतिरोध ही इनकी कविता में आनुपातिक
मन्तव्यों का सृजन करता है । जैसे सन्तोष द्वारा प्रयुक्त प्रतीक यदि आप उनके
प्रतीकों को उनके वैचारिक सरोकारों व जीवनदृष्टि से जोडकर नहीं व्याख्यायित
करेंगें तो कविता के वास्तविक सौन्दर्य तक नहीं पहुंच सकते हलांकि सन्तोष अनावश्यक
कलाकारी से बचते हैं उन्हे सीधे सीधे कहने की आदत है । यथार्थ सौन्दर्य की कीमत पर
वो कलात्मक सौन्दर्य का जोखिम नहीं उठाते यदि कहीं उठाते भी हैं तो नये अर्थों की
तमाम सम्भावनाएं पैदा कर देते हैं । कला और कविता का सामन्यजस्यपूर्ण सौन्दर्य
उनकी छोटी कविताओं में देखा जा सकता है जहां जटिल जीवन के अनुभवों को चुटीले सूत्र
वाक्यों में जड दिया गया है ये सूत्र वाक्य सडे गले बुर्जुवा मूल्यों को चुनौती
देते हुए प्रतीत होते हैं । आज लोकविमर्श में हम सन्तोष चतुर्वेदी जी की कुछ
कविताएं प्रकाशित कर रहे हैं इन कविताओं पर लगाए गए चित्र हम सब के परिचित
लोकधर्मी कवि/ चित्रकार कुंवर रवीन्द्र जी के हैं</span><o:p></o:p></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkWyobEErfIcFdedHGHGvdKfxTvu55oKr5csNy6PDgjCL-JUpFt9zYaHfR_V8xTqHJX9mNpxSRhlq0aOHw4F1cn06iBkeKRcsdT40ZOhoMNQ21ss8W2YzD7KPbjpHpPiZZaKS5nEewZuE/s1600/11701211_1144842598864927_7760027494236723452_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkWyobEErfIcFdedHGHGvdKfxTvu55oKr5csNy6PDgjCL-JUpFt9zYaHfR_V8xTqHJX9mNpxSRhlq0aOHw4F1cn06iBkeKRcsdT40ZOhoMNQ21ss8W2YzD7KPbjpHpPiZZaKS5nEewZuE/s320/11701211_1144842598864927_7760027494236723452_n.jpg" width="200" /></a></div>
<o:p></o:p><br />
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">1-</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आँसू</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt;"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br />
<!--[if !supportLineBreakNewLine]--><br />
<!--[endif]--><o:p></o:p></span><br />
<br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">साथ रहते हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी के न पूंछने वाले दिनों
में भी</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हाथ मे हाथ लिए रहते हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ढालान चलने वाले क्षणों में भी</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">बेजोड दोस्त है इसलिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ढुलक ही आतें हैं पास</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पृथ्वी की नदियों</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">खारे समुद्रों से</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">निचोड कर आकाशगंगा</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">वक्त के किसी भी कोने</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी भी ताखे पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शिद्दत से</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कुछ कह रहे होतें हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जिन्दगी के सियाह पन्ने पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">गालों से फुसफुसाकर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हो रही है कुछ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">राज की बात</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहीं कोई सुन न ले</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span><br />
<br />
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhB8jQ6wPPlYxe2bxcGs0ZO1S03ya60xHE7yrmNb6i2gEjylUTkghpD69i67v2ad8fTkazNDp4XHJHzipVjqzZ8cpEi_CBT4HcojhrgEyKXRt8UZQlcwqhj2OS0FiKqz-yV_YEv7uVZvkA/s1600/11009208_1102936789722175_6302452087968664670_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhB8jQ6wPPlYxe2bxcGs0ZO1S03ya60xHE7yrmNb6i2gEjylUTkghpD69i67v2ad8fTkazNDp4XHJHzipVjqzZ8cpEi_CBT4HcojhrgEyKXRt8UZQlcwqhj2OS0FiKqz-yV_YEv7uVZvkA/s320/11009208_1102936789722175_6302452087968664670_n.jpg" width="200" /></a></div>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">2-</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अकेले कहीं नहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पिता की</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अकेली कोई तस्वीर नहीं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जिसमे सिर्फ वही हों</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">एक सुनसान सी जगह में रहते थे
पिता</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जहां जुगाडने होते थे दिन और रात</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">मेरे और मेरे भाई बहनों के लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हमने कभी नही पूंछा</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहां से आते हैं सवाल</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कैसे दिए जाते हैं जवाब</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पिता से लम्बे दिनों के बाद
मिलने की खुशी में</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">भूल जाते थे हम</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कहीं कुछ होता है अकेला भी</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आज चुहानी में नहीं हैं तो
सिर्फ पिता</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पिछले दो तीन सालों से नहीं आए
किसी भी दिन</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जिसमे झोला खोलकर निकालें</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जो कुछ खरीदा था हमारे लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सूरज की तरह जलते अकेले नहीं थे
पिता</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">बहुत करीब बहुत दूर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">घर पर होते थे पिता</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अजीब सी उलझन है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कि इतने सालों बाद भी</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अकेले कहीं नहीं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी में हमारे साथ खिलखिलाते</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी में मां से बतियाते</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी में दोस्तों से हाथ मिलाते</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अकेली ऐसी कोई तस्वीर नहीं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जिस पर चढा सकें</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हम फूल मालाएं</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span><br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhx8w1MgOjrH5UmRpK5WrkCs1pKbTGtjiRqGGa6q5t1-NMYKB4LmDJl_rvdM-Gg2g7qQlkUSpid90_TVqDVAEvS6cb9lefpsWUKkZMpqT84M6RUKmEVxEyvvwUvTOR9hJpxSpAior71TOQ/s1600/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="233" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhx8w1MgOjrH5UmRpK5WrkCs1pKbTGtjiRqGGa6q5t1-NMYKB4LmDJl_rvdM-Gg2g7qQlkUSpid90_TVqDVAEvS6cb9lefpsWUKkZMpqT84M6RUKmEVxEyvvwUvTOR9hJpxSpAior71TOQ/s320/manishaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.jpg" width="320" /></a></div>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">- </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लेखा जोखा</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब मैं अकेला होता हूं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">वे कहतें हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी काम का नहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब किसी काफिले के साथ होता हूं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">वे देखते हैं मेरी जगह</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आगे से पहला दूसरा तीसरा</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">या कभी पीछे अन्त में</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">एक मोड पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">थकान मिटानें</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">रूकता हूं जब</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">काफिला बढ जाता है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">हाथ झटककर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">मुझे चुपचाप छोडकर</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अकेले होने पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लगाता हूं हिसाब</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">काफिले से कितना आगे</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">या फिर कितना पीछे</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">खडा हूं मैं</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span><br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjISqMTaOlPK2lYEy2QhXadJJr-SccY6_uqHffApym6A-SFM5Pbt8IDyBuxRR86bR17BR67J_7Z7Bk4-uhVxkPw8hZ5OvvvUWUvB2RikCqmcv2gwNSu5j1ZifUYjpQtb_UCwILa84ZqS0w/s1600/11045017_1059501560732365_2625581530292169863_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjISqMTaOlPK2lYEy2QhXadJJr-SccY6_uqHffApym6A-SFM5Pbt8IDyBuxRR86bR17BR67J_7Z7Bk4-uhVxkPw8hZ5OvvvUWUvB2RikCqmcv2gwNSu5j1ZifUYjpQtb_UCwILa84ZqS0w/s320/11045017_1059501560732365_2625581530292169863_n.jpg" width="222" /></a></div>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">4- </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 20.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">धरती के भरोसे के लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 20.0pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब सब अपने अपने चाम के भीतर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">खून मांस और हड्डी हो रहे थे</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि सुना रहे थे दूसरों को</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अपनी कविताएँ</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब सब अपनी छतें बचाने के लिए</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कर रहे हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">भाग दौड</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि लिख रहे हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आकाश तले कविताएँ</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">रास्ते जब हो गए हैं असुरक्षित</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">किसी सफर से</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">वापस लौटकर आना</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">बीज से अंकुर फूटने जैसा है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ऐसे समय में कवि की रचनाएं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">आ जा रही हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">सही ठिकानों पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">तोडकर सीमाएँ</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब भरोसेमन्द नहीं रहे सम्बन्ध</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि कागज के लिफाफे पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">स्याही से अपना पता लिखकर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ज्यादा विश्वास जतलाता है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">एक दूसरे से जूझ रहे हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब सब</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रतियोगी संसार में</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कवि लिख रहे हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">प्रेम कविताएं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">धरती के भरोसे के लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal;"><o:p></o:p></span><br />
<br />
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">5- </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पता नहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">रंगों के भूगोल में</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">डूबे थे कई रंग</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कागज पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">दिख रहे थे</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">वे खूबसूरत</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लेकिन ......</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">अता पता नहीं था</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">तो केवल</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">उंगलियों का</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">ब्रस का</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">पानी का</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> <o:p></o:p></span></span><br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRu55h6RZM-_j08yzyaZbg4-kLqHUm8Db0aGV-mZkH5218id9LQyJJoQnLNhckkm6M-gyeECv1RI_b-O89xykTlHqBFFTjvncHn6OmkgMqepfR7tCvBc-8VTdAf2EfXfwmOHxVN_Gy0xQ/s1600/11013060_1139431126072741_2625852029742248624_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhRu55h6RZM-_j08yzyaZbg4-kLqHUm8Db0aGV-mZkH5218id9LQyJJoQnLNhckkm6M-gyeECv1RI_b-O89xykTlHqBFFTjvncHn6OmkgMqepfR7tCvBc-8VTdAf2EfXfwmOHxVN_Gy0xQ/s320/11013060_1139431126072741_2625852029742248624_n.jpg" width="222" /></a></div>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt; mso-bidi-font-family: Mangal;">6-</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 22.0pt; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">धरती का लिहाफ</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 22.0pt;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जलकर शान्त हो रही है चिता</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">बियावान हो रहा है श्मशान</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">लौट रहें हैं परिजन</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">फिर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">बिछी हुई न देह है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">न बिस्तर</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कुछ फूल मिल गए हैं गंगा से</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">विष को आवृत्त किए</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">फैला है कटोरे सा</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शिव का नीला कंठ</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">झर रहा विलाप</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">धीरे धीरे</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">रुदन</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शोक</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">स्मृतियों से</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">एकान्त पथ पर</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">दुम दबाए जा रहे हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">चबाए आहट</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">कुछ भी नहीं अब</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">न चिता</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">न आग</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">न शव</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">न परिजन</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">और न विलाप</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">शब्दों के सुर बदलते हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">क्या ऐसे ही</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">धीरे धीरे</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">जब हम बोलना सीख जाते हैं</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">या धरती का लिहाफ ही</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">बच जाता है</span><span class="apple-converted-space"><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"> </span></span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-hansi-font-family: Arial;">महज़</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><o:p></o:p></span><br />
<br />
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEixrPhkWQc3PusFmQTHyhuBhsMDgj4ByPBPILqi2gMyXjCs3kh7-v2dVGO2Yl8i9S2uIvdwq3Emfd1ZZuINlM25m_1bCjpGsm6K1JzDVLK4LDZdYeKCgUuPceU9y2veLVb5d6GC8XDVMpM/s1600/santosh+chaturvedi.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="246" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEixrPhkWQc3PusFmQTHyhuBhsMDgj4ByPBPILqi2gMyXjCs3kh7-v2dVGO2Yl8i9S2uIvdwq3Emfd1ZZuINlM25m_1bCjpGsm6K1JzDVLK4LDZdYeKCgUuPceU9y2veLVb5d6GC8XDVMpM/s320/santosh+chaturvedi.jpg" width="320" /></a></div>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span>
<span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span>
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; mso-ascii-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Arial;">संतोष
चतुर्वेदी अनहद पत्रिका के संपादक और समकालीन कविता के महत्वपूर्ण कवि हैं अब तक
उनके दो कविता संग्रह प्रकाशित हो चुके हैं प्रथम कविता संग्रह ज्ञानपीठ प्रकाशन
से “पहलीबार “ और दूसरा “दक्खिन का भी
अपना पूरब होता है” साहित्य भण्डार इलाहाबाद से २०१४ में प्रकाशित हुआ है |</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-font-family: Mangal; mso-bidi-theme-font: minor-bidi;"><o:p></o:p></span><br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com6tag:blogger.com,1999:blog-8072088894214956847.post-74536554668480160752015-09-09T06:36:00.000-07:002015-09-09T06:36:01.924-07:00कुंवर रवीन्द्र व्यक्तित्व और कृतित्व<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<br />
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt;"> कुंवर
रवीन्द्र- व्यक्तित्व और कृतित्व </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 24.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjdLTyydBJ05cHqWPj0AlbZF6G6itJVmVhRbdWZqNMMSuzS0Lj7COM3L3Iqb18SIW1Mp6eZrnEo0N817aFS02apONXsGPIybkynAuNycTkYDU5jNJtG4Vfy2HCkvZ5hMQOcrQaAmbjrsug/s1600/IMG_20150614_155127.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjdLTyydBJ05cHqWPj0AlbZF6G6itJVmVhRbdWZqNMMSuzS0Lj7COM3L3Iqb18SIW1Mp6eZrnEo0N817aFS02apONXsGPIybkynAuNycTkYDU5jNJtG4Vfy2HCkvZ5hMQOcrQaAmbjrsug/s320/IMG_20150614_155127.jpg" width="240" /></a></div>
<br />
<br />
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">कुवंर रवीन्द्र से मेरी मुलाकात पहले हुई और उनके</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">चित्रों से बाद में मुलाकात हुई । उनसे मिलने के बाद
उनके चित्रों से रूबरू होने का मजा ही कुछ और है ।ऐसा नहीं है कि चित्र उनकी निजी
कथा है निजी प्रतिबिम्ब है बल्कि उनके चित्रों में उनकी उपस्थिति देखी जा सकती है
।जितनी सादगी उनके स्वभाव में है उतनी ही सादगी उनके रेखांकनों में हैं जितनी
गम्भीरता उनके चित्रों में हैं उतनी गम्भीरता उनके आभामंडल में है उनका स्वभाव व
सहजता </span>, <span lang="HI">भावुकता व कल्पनाशीलता उनके चित्रों में समाहित है ।</span></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><span lang="HI"><br /></span></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjK4gR6rhDNV2l6OmRq_Y8Nl3WF6VnUAKuEwbP4w0W9BKHYz1hDqTiUyVQbiEVYosZwWLuSbVV6Nm77g1hcp8fSRdCuMnMlMyt6G0w0WFCuJiqPmaDrz2HUjWi_SElOw3sK6Lg_w0tpT_k/s1600/11700929_1133101733372347_6432716268085231171_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjK4gR6rhDNV2l6OmRq_Y8Nl3WF6VnUAKuEwbP4w0W9BKHYz1hDqTiUyVQbiEVYosZwWLuSbVV6Nm77g1hcp8fSRdCuMnMlMyt6G0w0WFCuJiqPmaDrz2HUjWi_SElOw3sK6Lg_w0tpT_k/s320/11700929_1133101733372347_6432716268085231171_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><span lang="HI"><br /></span></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><span lang="HI"> अक्सर वो लाल रंग और गेरुए रंग का प्रयोग करते है़ मुझे लगता है चित्र की आभा में
गेरुवा रंग उनकी वैचारिक पक्षधरता को व्यक्त करता है । दक्षिणपंथी केसरिया पसंद
करते हैं तो समाजवादी हरे रंग का नीला रंग दलित आन्दोलन के उत्थान का प्रतीक है तो
लाल गेरुवा प्रगतिशील व्यक्तित्व का पंसदीदा रंग होता है । जहां भी उन्होने लाल
गेरुवा का प्रयोग किया है वहां पर उनके चित्र समाज की असंगतियों का बिम्ब बनाते
प्रतीत होते है । इस वैचारिक पक्ष का प्रभाव उनके बहुत से चित्रों में समाहित है
जब भी वो पहाड के आस पास पक्षी या पेढ का बिम्ब तैयार करते हैं तो मानव जीवन की
कठिन परिस्थितियों का</span> <span lang="HI">का खाका तैयार हो जाता है ।
अक्सर ऐसे चित्र नीले रंग के बेस में हरियाली लेकर बनाते हैं । नीले का आशय है
शोषित </span>, <span lang="HI">दबे कुचले समुदाय को हरे रंग अर्थात समाजवाद की
शिक्षा देते है़</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> |</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhJXvRifu4cfJ278v_J_i92rs4g8wEznWOlJ23wTHnIKuXO7-W_eI973jG5XJai5reOA1HJ-Tj5sX-O8E9tML2mtAYM7GwhZrwWekrLUmB41miJRk0X-h4HAKe6H7NJRrw6zjS2XV2KxHk/s1600/11215724_1135995806416273_4431021822780855144_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhJXvRifu4cfJ278v_J_i92rs4g8wEznWOlJ23wTHnIKuXO7-W_eI973jG5XJai5reOA1HJ-Tj5sX-O8E9tML2mtAYM7GwhZrwWekrLUmB41miJRk0X-h4HAKe6H7NJRrw6zjS2XV2KxHk/s320/11215724_1135995806416273_4431021822780855144_n.jpg" width="225" /></a></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"> आज जब चारो और स्वार्थ अपने चरम पर हो और मूल्य
नैतिकतायें अपना अस्तित्व खोती जा रही हो ऐसे समय में कुवंर रविन्द्र के चित्र मूल्यों के पक्ष में आशा की एक जगमग रोशनी के
साथ हमारे सामने उपस्थित होते है और हमारे अन्दर एक नयी उमंग का संचार करते है
|उनके चित्रों से यह स्पष्ट प्रतीत होता है कि कोई भी कलाकार अपनी तूलिका से इतने
भावों को तभी समाहित कर सकता है जब वह कवि ह्रदय हो | नही तो उसका चित्राकन मात्र
कोरा दिखावा बन कर रह जायेगा यही बात
इन्हें दूसरे चित्रकारों से अलग करती है कुवंर रविन्द्र के चित्रों में लय दिखाती
है एक टीस कसकती है जो मानव मन को उद्वेलित बगैर नही रह सकती है उनके चित्र जीवंत
कहानी कहते है वे मानो कुछ कहने को आतुर हो और मानव मन की गहरी समझ के साथ सामने
आते हैं | इन्होने अपनी तूलिका का रुख उस और किया जिस ओर या तो चित्रकार को समाप्त
होने का जोखिम दिखता है या तो सहज रूप से वह जाना नही चाहता है | सरसरी तौर पर
देखा जाय तो के. रविन्द्र उस और गए ही नही अपितु उस कठिन जीवन को यथार्थ के रंग में रंगकर परिष्कृत किया और दुरुहता को सहजता की दृष्टि दी | </span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh8kXai0y_sVtQF2pfofDlrYG38Tmunl47rXGA7R1mtBaJn197pm-VQ8z3tIZpCKrfx5-WWYDgC9Kun16BWKQZYgq_ROGqFCokb_Ehj1extwBSrVSF9eBkfTOvrWsoWEO_PRcmwDE7FirE/s1600/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh8kXai0y_sVtQF2pfofDlrYG38Tmunl47rXGA7R1mtBaJn197pm-VQ8z3tIZpCKrfx5-WWYDgC9Kun16BWKQZYgq_ROGqFCokb_Ehj1extwBSrVSF9eBkfTOvrWsoWEO_PRcmwDE7FirE/s320/11006424_1051724034843451_2287798274959788532_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">इनके चित्रों को गौर से देखने पर एक बात जो उभर
कर सामने आती है वह प्रतिरोध | और यही
प्रतिरोध इनके चित्रों का प्राण है | यद्यपि सामंती परिवेश में पले बढे किन्तु कभी
भी इन्होने उसे स्वीकार नही किया वे राजकुमार राकेश के कहानी संग्रह साउथब्लाक में
गांधी की कहानी दिल्ली दरवाजा के अमीनुद्दीन अंसारी के सामान सारी सुविधाओं और
दंभों को त्यागकर आमजनमानस की पीड़ा को अपने
कर्मक्षेत्र का आधार बनाया और उसी को लगातार संबर्धित कर रहे हैं | सामंती
व्यवस्था के विरोध में चित्रों द्वारा प्रतिरोध कर रहे है |</span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhaFC6AxtcxQGADctGSFBevv61HVOwF596ROxBMsVxuKcGKF3U5c9cx5HsxymCsVq5AJCroXisgPiHPOZuCe0Y66ewZHNBICxsI_OSOYGdgpx-HsIA5U1I42dvmUCUQP5YxlqzJ7xLpfmI/s1600/11009208_1102936789722175_6302452087968664670_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhaFC6AxtcxQGADctGSFBevv61HVOwF596ROxBMsVxuKcGKF3U5c9cx5HsxymCsVq5AJCroXisgPiHPOZuCe0Y66ewZHNBICxsI_OSOYGdgpx-HsIA5U1I42dvmUCUQP5YxlqzJ7xLpfmI/s320/11009208_1102936789722175_6302452087968664670_n.jpg" width="200" /></a></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;">इनके चित्रों में कविता समायी है और
कविता में इनके चित्र समाये हुये है अर्थात कविता और चित्र एक दूसरे के विरोधी नही
वरन पूरक के रूप में हमारे सामने आते हैं |एक आमजन जैसी जीवन शैली इनकी खाशियत है
| इनके प्रत्येक चित्र में कुछ न कुछ सन्देश छिपा होता है जिसे जानने की जितनी
कोशिश की जाती है वह उतना ही उलझता हुआ महसूस होता है |इनके चित्रों में दुहराव की
स्थिति बहुत कम देखने को मिलती है यदि ऐसा समझ में भी आता है तो वह अन्य परिवेश को
बयाँ करता है | इनके द्वारा पत्रिकाओं पुस्तकों के अतिरिक्त कुछ कवियों विद्वानों
के चित्र उकेरे गए जो बहुत ही प्रभावी लगते है यद्यपि यह फेहरिस्त बहुत लम्बी है
जिसमें बड़े से लेकर छोटे तक सम्मिलित हैं | साथ ही साथ मित्रों बड़े कवियों लेखकों
की कविता लेखों पर इनके चित्र अद्वितीय हैं | कुछ नाम मेरे मन में दस्तक दे रहे
हैं उनमे केशव , महेश पुनेठा , बुद्धिलाल पाल , मान बहादुर सिंह , संतोष चतुर्वेदी
,मखदूम ,स्वयम की कविताओं पर अनेक चित्र उन्होंने बनाया जो सजीवता के साथ व्यक्ति
को संवेदित करतें हैं | </span><span style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidzJWl299bJZYGKUg5pf3n85Nz1WtY0OU1TZBakQxmvRQCyiGrf5VM2-18cjjUWkH604jPQ8eFk3eD51A-Po3aXxPTwrzjDpDzRYHupPzp3geVI-HDcXGUNI0s1GmT1s2u5y0tB4Xo5Fo/s1600/IMG_1048540780209005.jpeg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidzJWl299bJZYGKUg5pf3n85Nz1WtY0OU1TZBakQxmvRQCyiGrf5VM2-18cjjUWkH604jPQ8eFk3eD51A-Po3aXxPTwrzjDpDzRYHupPzp3geVI-HDcXGUNI0s1GmT1s2u5y0tB4Xo5Fo/s320/IMG_1048540780209005.jpeg" width="247" /></a></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNoSpacing">
<span lang="HI" style="font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">स्त्री उनके
चित्रों में अपनी वास्तविक अवस्था में उतर आयी है गांव और कस्बों में पारिवारिक </span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">सामन्ती दायरे में झटपटा रही स्त्री </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">,
<span lang="AR-SA">समाज से संघर्ष करके थक हार चुकी विखंडित मन स्त्री </span>, <span lang="AR-SA">मेहनतकश स्त्री </span>, <span lang="AR-SA">जीवन के प्रति सम्मोहित
स्त्री </span>, <span lang="AR-SA">प्यार और भावना में खुद को भूल चुकी स्त्री लगभग
सभी प्रकार के बिम्ब रवीन्द्र ने बनाएं है</span></span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> उनके स्त्री चरित्र वाले रेखांकन मन पर बहुत
प्रभावी होते हैं </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">|</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> वो केवल रेखांकन
ही नही करते स्त्रीयोचित भावना और संवेदना से भी युक्त कर देते है </span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">|</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">बहुत कुछ उन चित्रों में जैसे प्राण संचार</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> <span lang="AR-SA">भी भर देते है़ ऐसा लगने
लगता है मानों अपने दुखों की पीडा अभी बोल देगी अभी कहेगी </span>'<span lang="AR-SA">कि मैं ईश्वर के कोप से नहीं अपनी किस्मत से नही मैं व्यवस्था से छली
गयी हूं मेरी ओर देखो और सोचो कया यही मेरा हक है यही मेरी स्वतन्त्रता है ।
स्त्री पर बनाए चित्रों में रवीन्द्र ने चेतन और अचेतन दोनो सत्ताओं को
नाभिनालबद्ध कर दिया है</span></span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> |</span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">
वह चेतन से अचेतन सत्ता का संवाद कराने में महिर हैं जैसे खिडकी के पास अपने कमरे
में बन्द स्त्री ऐसी लग रही है मानो वह जीवन में सुखद वायु की कामना से थकी हारी
खिडकी के करीब खडी है कहीं से एक झोंका नवचेतना का आए और वह अपने दुखों को तत्काल
भूल जाए ।मानो वह खिडकी से कह रही हो कि सखी अभी बन्द न होना अभी आशाएं शेष हैं ।
खिडकी खुद अपने आप मे नवचेतना का बिम्ब बन जाती है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> |</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzNomEKtJVMJ7QHmAHDSIrCthOeKLY1NoZHF_nTOwcLUbHZPkzE68HNKvck0RCVme1971VOEcL2bBH6RdQa-DiacZ6VmhR7efNNTbD9K-sKJoGXxdOD8nKDRPRaDDrpirrGkfYzysFv3o/s1600/manoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgzNomEKtJVMJ7QHmAHDSIrCthOeKLY1NoZHF_nTOwcLUbHZPkzE68HNKvck0RCVme1971VOEcL2bBH6RdQa-DiacZ6VmhR7efNNTbD9K-sKJoGXxdOD8nKDRPRaDDrpirrGkfYzysFv3o/s320/manoooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.JPG" width="228" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"></span><span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">कुवंर रवीन्द्र के चित्रों मे अक्सर चिडिया आती
है । यह चिडिया अकारण नहीं है ये रवीन्द्र के पक्ष को लेकर गहन सांकेतिकता व्यंजित
करती है । चिडिया एक मामूली जीव है । चिडिया सबसे कम शक्तिशाली जीव है वह अपना
जीवन अपने द्वारा चुगे गए दानों से चलाती है ।वह मेहनतकश है एक प्रकार से मेहनतकश
वर्ग की संवेदनाओं को रवीन्द्र जी ने चिडिया के रूप मे दिखाया है ।ये सम्वेदनाएं
कहीं संवाद करती है़ तो कहीं भविष्य के सपने बुनती है़ कही दुख पीडित मनुष्य के
अकेलेपन को</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> <span lang="AR-SA">तोडती
है । मनुष्य के साथ चिडिया का आशय है कि अगर मनुष्य अपने आप से असंतुष्ट है तो उसे
अपना ध्यान मेहनत कश वर्ग की दुखद स्थितियों की ओर ले जाना चाहिए ।रवीन्द्र की
चिडिया कहीं भी सुखी मनुष्य के पास नही बैठती वह दुखी और अकेले मनुष्य के पास बैठी
मिलती है । दुख मे दिलाशा </span>, <span lang="AR-SA">अकेलेपन में स्वर </span>, <span lang="AR-SA">जीवन में संवेदना </span>, <span lang="AR-SA">को भरती यह चिडिया मेहनतकश
समुदायों का वास्तविक आलेख बन </span></span><span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: Mangal, serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">गयी है |</span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkm6QG1oj0hm_EaPWQmvZi1RX52KbVKgdr5WgDZwhIRstzijP7kzGAB2dADW4CZlKlJpTbRbZgylgWfn2wFU-I0e_wTjXwquUX1qwQN45nFaCGzFf4VQbpkz4KlNKmZziC4PvmBiAnkjE/s1600/manooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhkm6QG1oj0hm_EaPWQmvZi1RX52KbVKgdr5WgDZwhIRstzijP7kzGAB2dADW4CZlKlJpTbRbZgylgWfn2wFU-I0e_wTjXwquUX1qwQN45nFaCGzFf4VQbpkz4KlNKmZziC4PvmBiAnkjE/s320/manooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooooo.jpg" width="213" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">लेखक परिचय </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">नाम – प्रदुम्न सिंह </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">जनवादी लेखक संघ बाँदा के कोषाध्यक्ष हैं </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">युवा कवि और निबंधकार है | इनकी कवितायें रस्साकसी , कृतिओर , गाथांतर , आज
आदि पत्रिकाओं में व ब्लॉगों में प्रकाशित हो चूँकि है </span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjm1UOGC54Kw-uG9Hp4bJaAG5CChSxuQQ7blxoJTS8qO7i8SiGATmzWugG3JQDnDjO4MlLme32oCtrOccjcObv0Vc-rkU0qdnQkTtqZbaWtJYv13pJ7XryChmksTbwT3VDNuKbzy0DdA-E/s1600/pradummna.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjm1UOGC54Kw-uG9Hp4bJaAG5CChSxuQQ7blxoJTS8qO7i8SiGATmzWugG3JQDnDjO4MlLme32oCtrOccjcObv0Vc-rkU0qdnQkTtqZbaWtJYv13pJ7XryChmksTbwT3VDNuKbzy0DdA-E/s1600/pradummna.jpg" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="background: white; color: #222222; font-family: "Mangal","serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span></div>
</div>
लोकविमर्शhttp://www.blogger.com/profile/15174332880753321155noreply@blogger.com8